چه غذاهایی برای کودکان اوتیسم خوب است ؟
راهنمای جامع تغذیه برای کودکان مبتلا به اوتیسم
والدین کودکان در طیف اوتیسم (ASD) همواره با چالشهای منحصر به فردی روبرو هستند و تغذیه یکی از مهمترین و گاهی پیچیدهترین آنهاست. از بدغذاییهای شدید و انتخابهای غذایی بسیار محدود گرفته تا نگرانی در مورد ارتباط غذا با رفتار و تمرکز، این مسیر میتواند دغدغههای بسیاری را به همراه داشته باشد. شاید در گروههای والدین یا وبسایتها خوانده باشید که رژیمهای غذایی خاصی میتوانند علائم اوتیسم را بهبود بخشند یا از غذاهای خاصی باید به شدت پرهیز کرد. اما واقعیت علمی پشت این ادعاها چیست؟
این مقاله یک راهنمای جامع و مبتنی بر شواهد است که به شما کمک میکند تا با دیدی باز و آگاهانه، بهترین تصمیمات را برای تغذیه فرزند خود بگیرید. هدف ما ارائه اطلاعاتی دقیق برای حمایت از سلامت عمومی، بهبود عملکرد گوارشی و افزایش کیفیت زندگی فرزندتان است، نه ارائه یک “درمان جادویی”. به یاد داشته باشید که هر کودک در طیف اوتیسم دنیای منحصر به فرد خود را دارد و رویکرد تغذیهای نیز باید با صبر و دقت، متناسب با نیازهای خاص او طراحی و اجرا شود.
سلب مسئولیت مهم پزشکی اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفاً جنبه آموزشی دارد و هرگز نباید جایگزین مشاوره، تشخیص یا درمان حرفهای پزشکی شود. قبل از ایجاد هرگونه تغییر اساسی در رژیم غذایی یا شروع مصرف مکملها برای فرزندتان، حتماً با پزشک، متخصص تغذیه بالینی یا کاردرمانگر مشورت کنید. آنها میتوانند شما را بر اساس تاریخچه پزشکی و شرایط خاص فرزندتان راهنمایی کنند.
نکات کلیدی در یک نگاه
- تغذیه بنیادی: تمرکز بر یک رژیم غذایی کامل، متنوع و غنی از مواد مغذی (میوهها، سبزیجات، پروتئینها و چربیهای سالم) اساس سلامت هر کودکی، از جمله کودکان اوتیسم، است.
- گوارش و حساسیت: مشکلات گوارشی مانند یبوست و درد شکم در کودکان اوتیسم بسیار شایع است و نباید نادیده گرفته شود. این مشکلات میتوانند مستقیماً بر رفتار و خلقوخوی کودک تأثیر بگذارند.
- رژیمهای حذفی: رژیمهای خاص مانند رژیم بدون گلوتن و کازئین (GFCF) شواهد علمی متناقضی دارند و اجرای آنها بدون نظارت متخصص میتواند منجر به کمبودهای تغذیهای خطرناک شود.
- مدیریت رفتار: مقابله با بدغذایی و مشکلات حسی مرتبط با غذا، نیازمند صبر، استراتژیهای رفتاری خلاقانه و گاهی کمک گرفتن از یک کاردرمانگر متخصص در زمینه تغذیه است.
- مکملها: مصرف مکملهای غذایی تنها باید پس از انجام آزمایشهای تشخیصی و با تجویز پزشک برای رفع کمبودهای مشخص صورت گیرد. رویکرد “آزمایش کن، حدس نزن” در اینجا حیاتی است.
چرا تغذیه در کودکان طیف اوتیسم (ASD) اهمیت ویژهای دارد؟
ارتباط بین غذا، رفتار و سلامت در کودکان اوتیسم بسیار پیچیدهتر از آن چیزی است که به نظر میرسد. در حالی که غذا نمیتواند اوتیسم را “درمان” کند، میتواند بر سه حوزه کلیدی که در این کودکان بسیار چالشبرانگیز است، تأثیر عمیقی بگذارد.
ارتباط بین روده و مغز (The Gut-Brain Axis)
محور روده-مغز یک شاهراه ارتباطی دوطرفه بین دستگاه گوارش و مغز است. تریلیونها میکروبی که در روده ما زندگی میکنند (میکروبیوم)، نقشی حیاتی در این ارتباط دارند. آنها به تولید بیش از ۹۰ درصد سروتونین بدن (یک انتقالدهنده عصبی کلیدی برای تنظیم خلقوخو) کمک میکنند. تحقیقات جدید نشان میدهد که بسیاری از کودکان اوتیسم دچار عدم تعادل در باکتریهای روده (Dysbiosis) هستند. این عدم تعادل میتواند منجر به افزایش نفوذپذیری دیواره روده (که گاهی “سندروم روده نشتکننده” نامیده میشود) شود و به مولکولهای التهابی و هضمنشده اجازه ورود به جریان خون را بدهد که این امر به نوبه خود میتواند بر عملکرد مغز و رفتار تأثیر منفی بگذارد.
مشکلات گوارشی شایع
مطالعات متعدد، از جمله گزارشهای مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریها (CDC)، نشان میدهند که کودکان مبتلا به اوتیسم ۳ تا ۴ برابر بیشتر از همسالان خود از مشکلات گوارشی مزمن مانند یبوست، اسهال، نفخ و درد شکم رنج میبرند. این درد و ناراحتی مداوم، که کودک ممکن است قادر به بیان کلامی آن نباشد، اغلب خود را به شکل رفتارهای چالشبرانگیز مانند تحریکپذیری شدید، پرخاشگری، کوبیدن سر یا فشار دادن شکم نشان میدهد. بنابراین، رسیدگی به سلامت گوارشی نه فقط برای سلامت فیزیکی، بلکه برای بهبود رفتاری نیز یک اولویت است.
چالشهای رفتاری مرتبط با غذا
بدغذایی در کودکان اوتیسم بسیار شایع است اما دلایل آن فراتر از لجبازیهای معمول کودکی است. این چالشها اغلب ریشه در پردازش حسی و نیاز به پیشبینیپذیری دارند:
- حساسیتهای حسی: این مورد شایعترین دلیل است. کودکی ممکن است نتواند بافتهای مخلوط مانند خورش یا سوپ را تحمل کند. دیگری ممکن است فقط غذاهای ترد (چیپس، کراکر) یا فقط غذاهای نرم (پوره سیبزمینی) را بپذیرد. بو، دما (غذا باید دقیقاً ولرم باشد) یا حتی رنگ غذا (فقط غذاهای سفید یا بژ) میتواند عامل تعیینکنندهای در پذیرش یا رد غذا باشد.
- نیاز به یکنواختی: کودکان اوتیسم اغلب در دنیایی که برایشان غیرقابل پیشبینی و گیجکننده است، از طریق تکرار و روتین به دنبال آرامش و کنترل هستند. خوردن یک غذای تکراری از یک برند خاص و در یک بشقاب مشخص، به آنها احساس امنیت میدهد.
- مهارتهای حرکتی دهان: برخی کودکان ممکن است به دلیل تونوس عضلانی پایین در ناحیه فک و صورت، در جویدن غذاهای سفت مانند گوشت یا سبزیجات خام مشکل داشته باشند و به همین دلیل ناخودآگاه به سمت غذاهای نرمتر کشیده شوند.
غذاهای مفید و مغذی برای حمایت از سلامت کودکان اوتیسم
به جای تمرکز بر حذف گروههای غذایی، بهترین و ایمنترین نقطه شروع، افزودن غذاهای غنی از مواد مغذی است که از سلامت مغز و روده حمایت میکنند.
اسیدهای چرب امگا-۳
این چربیهای ضروری، به ویژه EPA و DHA، بلوکهای ساختمانی حیاتی برای غشای سلولهای مغزی هستند. آنها به کاهش التهاب در سراسر بدن و مغز کمک کرده و سیالیت غشای سلولی را بهبود میبخشند که برای ارتباط مؤثر بین نورونها ضروری است. مطالعات نشان دادهاند که امگا ۳ میتواند به بهبود تمرکز، یادگیری و کاهش بیشفعالی کمک کند.
- منابع عالی: ماهیهای چرب و کمجیوه مانند سالمون وحشی، ساردین و آنچوی. منابع گیاهی مانند گردو، دانه چیا، و بذر کتان آسیابشده (بدن برای تبدیل امگا-۳ گیاهی به فرم قابل استفاده مغز کارایی کمتری دارد، اما همچنان مفید هستند).
غذاهای غنی از پروبیوتیک و پریبیوتیک
برای حمایت از محور روده-مغز، باید جمعیت باکتریهای مفید روده را تقویت کرد.
- پروبیوتیکها باکتریهای زندهای هستند که مستقیماً به این جمعیت اضافه میشوند. منابع عالی شامل ماستهای ساده و پروبیوتیک (بدون قند افزوده)، کفیر، و سبزیجات تخمیری مانند کلمترش (sauerkraut) و کیمچی است.
- پریبیوتیکها فیبرهای گیاهی هستند که به عنوان “غذا” برای باکتریهای خوب عمل میکنند. منابع عالی شامل سیر، پیاز، ترهفرنگی، مارچوبه، موز کمی نارس و جو دوسر است.
غذاهای کامل و فرآورینشده
یک رژیم غذایی مبتنی بر غذاهای کامل، بهترین راه برای تأمین ویتامینها، مواد معدنی و آنتیاکسیدانهاست. این رویکرد به معنای محدود کردن مصرف غذاهای بستهبندیشده است که اغلب حاوی قندهای افزوده، چربیهای ترانس، رنگهای مصنوعی (مانند زرد شماره ۵ و قرمز شماره ۴۰) و نگهدارندهها هستند. برخی مطالعات ارتباط این افزودنیها را با تشدید بیشفعالی و مشکلات توجه در کودکان حساس مطرح کردهاند.
- تمرکز کنید بر: میوهها و سبزیجات با رنگهای متنوع (هر رنگ نشاندهنده آنتیاکسیدانهای متفاوت است)، پروتئینهای باکیفیت (مرغ، تخممرغ ارگانیک، حبوبات) و غلات کامل (جو دوسر، کینوا، برنج قهوهای).
منابع غنی از آهن و روی
کمبود مواد معدنی مانند آهن و روی در کودکانی که رژیم غذایی بسیار محدودی دارند، شایع است.
- کمبود آهن میتواند منجر به خستگی، ضعف، رنگپریدگی و کاهش تمرکز شود.
- کمبود روی برای عملکرد سیستم ایمنی، بهبود زخم و حتی حس چشایی و بویایی ضروری است. کمبود آن میتواند بدغذایی را تشدید کند.
- منابع عالی: گوشت قرمز بدون چربی، مرغ تیره، ماهی، لوبیا، عدس، اسفناج و تخم کدو.
رژیمهای غذایی خاص برای اوتیسم: شواهد چه میگویند؟
مهم: قبل از هرگونه اقدام درمانی، حتماً با پزشک یا متخصص تغذیه خود مشورت کنید. اجرای نادرست رژیمهای حذفی میتواند خطرناک باشد و منجر به سوءتغذیه شود.
رژیم غذایی بدون گلوتن و بدون کازئین (GFCF)
این محبوبترین رژیم غذایی در جامعه اوتیسم است. گلوتن پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار است و کازئین پروتئین اصلی شیر و محصولات لبنی است. تئوری “پپتیدهای اپیوئیدی” پشت این رژیم این است که برخی کودکان اوتیسم این پروتئینها را به درستی هضم نمیکنند. قطعات هضمنشده (پپتیدها) از سد روده نشت کرده و پس از ورود به جریان خون و عبور از سد خونی-مغزی، به گیرندههای اپیوئیدی مغز متصل میشوند. این فرآیند، اثری شبیه به مواد افیونی ایجاد کرده و علائم رفتاری مانند مهآلودگی ذهنی، عدم تمرکز و انزوای اجتماعی را تشدید میکند.
- شواهد علمی: نتایج تحقیقات در این زمینه بسیار متناقض و بحثبرانگیز است. برخی مطالعات کوچک و گزارشهای والدین از بهبودهایی چشمگیر در گفتار، ارتباط چشمی، تمرکز و رفتار خبر میدهند، در حالی که بسیاری از مطالعات بزرگ، دوسوکور و کنترلشده هیچ تفاوت معناداری بین گروه GFCF و گروه کنترل پیدا نکردهاند. ممکن است این رژیم تنها برای زیرگروه کوچکی از کودکان که حساسیت یا آلرژی واقعی به این پروتئینها دارند، مفید باشد.
- ملاحظات: اگر تصمیم به امتحان این رژیم گرفتید، باید آن را به عنوان یک کارآزمایی علمی دقیق و کوتاهمدت (مثلاً ۳ ماه) و تحت نظر متخصص تغذیه انجام دهید. حذف این دو گروه غذایی بزرگ، خطر کمبود کلسیم، ویتامین D، فیبر و ویتامینهای گروه B را به شدت افزایش میدهد.
سایر رژیمهای حذفی
برخی والدین رژیمهای دیگری مانند حذف سویا، ذرت، تخممرغ یا رنگهای خوراکی مصنوعی را امتحان میکنند. رویکرد صحیح در این موارد، یک “رژیم حذفی چرخشی” کوتاهمدت و برنامهریزیشده است. در این روش، یک ماده غذایی مشکوک برای ۲ تا ۴ هفته به طور کامل حذف و تأثیر آن بر رفتار و علائم گوارشی کودک در یک دفترچه یادداشت به دقت ثبت میشود. سپس آن ماده غذایی دوباره به رژیم اضافه (“چالش”) میشود تا ببینیم آیا علائم بازمیگردند یا خیر. این فرآیند باید حتماً با راهنمایی یک متخصص انجام شود تا از تفسیر نادرست نتایج و ایجاد محدودیتهای غیرضروری جلوگیری شود.
مقایسه رژیمهای غذایی رایج برای کودکان اوتیسم | غذاهای اصلی ممنوعه | غذاهای اصلی مجاز | شواهد علمی و ملاحظات |
---|---|---|---|
GFCF | گندم، جو، چاودار، نان، پاستا، شیر، پنیر، ماست، بستنی | برنج، ذرت، سیبزمینی، کینوا، میوهها، سبزیجات، گوشت، ماهی، تخممرغ، جایگزینهای شیر (بادام، نارگیل) | شواهد متناقض است. در برخی گزارشهای فردی مؤثر بوده اما مطالعات بزرگ آن را تأیید نمیکنند. ریسک بالای کمبود کلسیم، ویتامین D و فیبر. نیازمند نظارت تخصصی است. |
رژیم حذفی | غذاهای مشکوک به حساسیت (مانند سویا، تخممرغ، آجیل، ذرت، مرکبات، رنگهای مصنوعی) | تمام غذاهای دیگر که مشکوک نیستند. | ابزاری تشخیصی برای شناسایی حساسیتهای غذایی فردی است، نه یک رژیم بلندمدت. باید کوتاهمدت و تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه باشد تا از سوءتغذیه جلوگیری شود. |
مکملهای غذایی: آیا برای کودکان اوتیسم ضروری هستند؟
مهم: قبل از هرگونه اقدام درمانی، حتماً با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید. مصرف خودسرانه مکملها میتواند به دلیل تداخلات دارویی یا رسیدن به دوزهای سمی، خطرناک باشد.
به دلیل بدغذایی، کمبود برخی ویتامینها و مواد معدنی در کودکان اوتیسم محتمل است. اما راه حل، مصرف یک مولتیویتامین عمومی نیست. بهترین رویکرد، انجام آزمایش خون برای شناسایی کمبودهای خاص و سپس مصرف هدفمند مکملهاست.
- ویتامین D: کمبود آن در جمعیت عمومی و به ویژه در کودکانی که لبنیات غنیشده مصرف نمیکنند، شایع است. ویتامین D برای سلامت استخوان، عملکرد سیستم ایمنی و تنظیم خلقوخو ضروری است.
- ویتامین B6 و منیزیم: برخی مطالعات اولیه نشان دادهاند که ترکیب این دو ممکن است به کاهش تحریکپذیری و بهبود رفتار کمک کند. تئوری این است که ویتامین B6 در تولید انتقالدهندههای عصبی نقش دارد و منیزیم به آرامسازی سیستم عصبی کمک میکند. با این حال، شواهد قطعی نیست و دوزهای بالا میتواند عوارض جانبی داشته باشد.
- پروبیوتیکها: مکملهای پروبیوتیک با کیفیت بالا میتوانند به بازسازی فلور روده، بهبود عملکرد گوارشی (به ویژه یبوست) و کاهش التهاب کمک کنند. انتخاب سویههای مناسب (مانند لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم) اهمیت دارد.
- متیل B12: ویتامین B12 در فرم متیله (متیلکوبالامین)، یکی دیگر از مکملهای رایج است. تئوری پشت آن، حمایت از فرآیندهای متیلاسیون در بدن است که برای سمزدایی و تولید انتقالدهندههای عصبی حیاتی است. این مکمل اغلب به صورت تزریقی تجویز میشود و شواهد علمی در مورد اثربخشی آن هنوز در حال تکامل است.
راهکارهای عملی برای مقابله با بدغذایی و مشکلات تغذیهای
صبر، خلاقیت و ثبات قدم، کلید موفقیت در این بخش است. به یاد داشته باشید که هدف، پیشرفت است نه کمال.
- یک برنامه منظم و قابل پیشبینی ایجاد کنید: وعدههای غذایی و میانوعدهها را هر روز در ساعات مشخص و در مکانی ثابت (بدون حضور تلویزیون یا تبلت) سرو کنید. این روتین، اضطراب کودک را کاهش میدهد و به بدن او سیگنال میدهد که زمان غذا خوردن فرا رسیده است.
- غذاهای جدید را بدون فشار معرفی کنید: از قانون “یک لقمه تشکر” استفاده کنید: از کودک بخواهید فقط یکبار غذا را امتحان کند (ببوسد، لیس بزند یا یک تکه کوچک بخورد). اگر نخواست، اصرار نکنید. غذای جدید را در کنار یک یا دو غذای مورد علاقه و امن کودک قرار دهید. ممکن است لازم باشد یک غذا را ۱۵ تا ۲۰ بار معرفی کنید تا کودک حتی حاضر به لمس کردن آن شود.
- به ترجیحات حسی احترام بگذارید و خلاق باشید: اگر کودک شما بافتهای نرم را دوست ندارد، سبزیجات را به صورت چیپس در فر بپزید تا ترد شوند. اگر از رنگ سبز بدش میآید، اسفناج را در یک اسموتی با توتهای بنفش مخفی کنید. گاهی تغییر در شکل (برش دادن ساندویچ با قالب شیرینی) یا دما میتواند تفاوت بزرگی ایجاد کند.
- کودک را در فرآیند غذا مشارکت دهید: از فرزندتان، متناسب با سنش، بخواهید در خرید (انتخاب بین سیب قرمز و سبز)، شستن سبزیجات، هم زدن مواد یا چیدن میز به شما کمک کند. این کار حس مالکیت و کنترل را به او میدهد و ترس از غذاهای جدید را کاهش میدهد.
- از متخصص کمک بگیرید: اگر بدغذایی شدید است و بر رشد یا سلامت کودک تأثیر گذاشته، حتماً از یک کاردرمانگر (Occupational Therapist) یا گفتاردرمانگر که در زمینه تغذیه و مشکلات بلع تخصص دارد، کمک بگیرید. آنها میتوانند با استفاده از تکنیکهای بازیدرمانی و یکپارچگی حسی، به کودک کمک کنند تا تحمل خود را نسبت به بافتها و طعمهای جدید افزایش دهد.
پرسشهای متداول (FAQ)
۱. آیا شکر و مواد قندی علائم اوتیسم را تشدید میکنند؟ گرچه شواهد علمی مستقیمی مبنی بر اینکه شکر باعث اوتیسم یا تشدید علائم اصلی آن میشود وجود ندارد، اما مصرف زیاد شکر میتواند منجر به چرخههای معیوب نوسانات قند خون شود: افزایش انرژی ناگهانی (هایپراکتیویتی) و به دنبال آن افت شدید قند و خستگی و تحریکپذیری. شکر همچنین ماهیت التهابی دارد و غذای باکتریهای مضر در روده است. بنابراین، محدود کردن شکر افزوده برای بهبود تمرکز و ثبات رفتاری و سلامت عمومی همه کودکان توصیه میشود.
۲. آیا همه کودکان اوتیسم باید رژیم GFCF را دنبال کنند؟ خیر، مطلقاً. هیچ توصیهی پزشکی جامعی برای استفاده از رژیم GFCF برای همه کودکان اوتیسم وجود ندارد. این رژیم بسیار محدودکننده، پرهزینه و اجرای آن سخت است. این رژیم ممکن است برای درصد کمی از کودکانی که واقعاً دچار بیماری سلیاک، آلرژی به گندم یا حساسیت غیر سلیاکی به گلوتن/کازئین هستند مفید باشد، اما برای بقیه مؤثر نخواهد بود. تصمیمگیری در این مورد باید به صورت فردی و پس از مشورت با پزشک و متخصص تغذیه انجام شود.
۳. چگونه بفهمم فرزندم به یک ماده غذایی خاص حساسیت دارد؟ بهترین راه، مشورت با یک متخصص آلرژی است. او میتواند آزمایشهای پوستی یا خونی را برای تشخیص آلرژیهای واقعی (با واسطه IgE) انجام دهد. برای شناسایی حساسیتهای تأخیری یا عدم تحملها (non-IgE mediated)، بهترین ابزار، یک رژیم حذفی کوتاهمدت و کنترلشده تحت نظر متخصص است که در آن، غذاهای مشکوک به صورت سیستماتیک حذف و دوباره معرفی میشوند و علائم به دقت ثبت میگردد.
۴. آیا مصرف شیر برای کودکان اوتیسم مضر است؟ شیر به خودی خود مضر نیست، مگر اینکه کودک به یکی از اجزای آن مشکل داشته باشد: ۱) آلرژی به پروتئین شیر (کازئین)، ۲) عدم تحمل لاکتوز (قند شیر) به دلیل کمبود آنزیم لاکتاز، یا ۳) حساسیت غیرآلرژیک به کازئین طبق تئوری GFCF. شیر منبع عالی کلسیم و ویتامین D است. اگر تصمیم به حذف آن گرفتید، باید حتماً از جایگزینهای گیاهی غنیشده (مانند شیر بادام یا سویای غنیشده با کلسیم و ویتامین D) استفاده کنید.
۵. بهترین میانوعدهها برای یک کودک مبتلا به اوتیسم چیست؟ میانوعدههایی را انتخاب کنید که ترکیبی از پروتئین، چربی سالم و فیبر باشند. این ترکیب به تثبیت قند خون و تأمین انرژی پایدار کمک میکند و از افت ناگهانی انرژی و تحریکپذیری جلوگیری میکند. نمونههای خوب عبارتند از: برشهای سیب با کره بادام، هویج یا کرفس با حمص، یک مشت کوچک آجیل یا تخمه (در صورت عدم آلرژی)، ماست یونانی ساده با چند عدد توت، یا یک تخممرغ آبپز.
راهکارهای نهایی برای مدیریت تغذیه در کودکان اوتیسم
مسیر تغذیه در کودکان اوتیسم یک ماراتن است، نه یک دوی سرعت. این مسیر نیازمند تحقیق، صبر بیپایان، و مهمتر از همه، شفقت نسبت به خود و فرزندتان است. هیچ رژیم غذایی واحدی وجود ندارد که برای همه مؤثر باشد. کلید موفقیت در یک رویکرد فردی، صبورانه و جامع نهفته است. بر تأمین یک رژیم غذایی متعادل و کامل تمرکز کنید، به مشکلات گوارشی به عنوان یک اولویت پزشکی نگاه کنید و برای مدیریت چالشهای رفتاری، پیروزیهای کوچک را جشن بگیرید.
مهمتر از همه، شما در این مسیر تنها نیستید. برای ارزیابی دقیق شرایط و ایجاد یک برنامه تغذیهای ایمن و مؤثر که متناسب با نیازهای منحصر به فرد فرزندتان باشد، با یک تیم متخصص شامل پزشک اطفال، متخصص گوارش، متخصص تغذیه بالینی و کاردرمانگر همکاری نزدیک داشته باشید. این رویکرد تیمی بهترین شانس موفقیت را برای بهبود سلامت و کیفیت زندگی فرزند شما فراهم میکند.
منابع
لیست پزشکان مرتبط:
- طیبه عباسیونمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- مهدی سخابخشمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- بابک زمانیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- رویا ابوالفضلیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- علیرضا رنجبر نائینیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- سید سهراب هاشمی فشارکیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- کلینیک مغز و اعصاب نورالیکلینیک مغز و اعصاب و نوروساینس | تهران
- ساناز معصومیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- منیره اسلامیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- فاطمه شعبانیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران