عملکرد قلب: تحلیل آناتومی و نشانه‌های اختلالات آن
قلب انسان، که به اندازه یک مشت کوچک است، عضله‌ای قدرتمند است که خون را به تمامی اندام‌ها و بافت‌های بدن می‌رساند. این عضو حیاتی درون کیسه‌ای دولایه به نام پریکارد، در مرکز سینه و با اندکی انحراف به سمت چپ جای گرفته است. قلب به طور میانگین روزانه حدود صد هزار بار منقبض می‌شود و در طی این فعالیت، نزدیک به پنج لیتر خون را از طریق سیستم گردش خون به تمامی نقاط بدن توزیع می‌کند. در این مقاله به بررسی دقیق‌تر آناتومی و نقش قلب به عنوان یکی از اساسی‌ترین اعضای بدن می‌پردازیم.
تعریف قلب
قلب، اندامی عضلانی و به شکل هرم چهار ضلعی، حدود ۱۲ سانتی‌متر طول دارد. نوک این هرم به سمت دیواره جلویی قفسه سینه نشانه رفته و قاعده آن در مقابل دیواره پشتی قفسه سینه قرار گرفته است. این دستگاه پمپاژ خون، میان ریه‌ها و در مرکز قفسه سینه، متمایل به سمت چپ استخوان سینه، و در نزدیکی معده مستقر شده است. همین نزدیکی به معده، گاهی موجب می‌شود که دردهای معده با نشانه‌های قلبی اشتباه گرفته شوند. ساختار قلب به گونه‌ای طراحی شده است که خون را از طریق شبکه‌ای از عروق به سر، گردن، شکم و اندام‌های فوقانی و تحتانی ارسال کند.
عملکرد پمپاژ قلب به وسیله یک سیستم الکتریکی که در دیواره بین دو دهلیز قرار دارد، هماهنگ می‌شود. وزن میانگین این عضو حیاتی که ادامه حیات بدون آن امکان‌پذیر نیست، در مردان ۳۱ تا ۴۰ ساله حدود ۲۸۹.۶ گرم و در زنان همین رده سنی نزدیک به ۲۸۴.۷ گرم است. این وزن در مردان مسن به ۳۴۵.۹ گرم افزایش می‌یابد، در حالی که در زنان مسن ۶۱ تا ۷۰ ساله به حدود ۲۸۵.۱ گرم می‌رسد.
آناتومی قلب
قلب انسان از پنج سطح اصلی تشکیل شده است که هر یک نقشی حیاتی در عملکرد این عضو دارند:
- سطح قاعده‌ای (Posterior): بخش خلفی قلب را تشکیل می‌دهد.
- سطح دیافراگمی (Inferior): این سطح، ناحیه زیرین قلب را پوشش می‌دهد.
- سطح استرنوکوستال (Anterior): این سطح، قسمت قدامی قلب را شامل می‌شود.
- سطح ریوی راست: این بخش به ریه راست نزدیک است.
- سطح ریوی چپ: این سطح در مجاورت ریه چپ قرار دارد.
علاوه بر این، قلب چهار حفره مهم دارد که به دو دسته تقسیم می‌شوند:
دهلیزها: دو حفره فوقانی که وظیفه دریافت خون از بدن و ریه‌ها را بر عهده دارند.
بطن‌ها: دو حفره تحتانی که مسئول تخلیه و پمپاژ خون به سراسر بدن و ریه‌ها هستند.
لایه‌های قلب
قلب به دو بخش چپ و راست تقسیم می‌شود که توسط سپتوم از یکدیگر جدا شده‌اند. سپتوم دیواره‌ای عضلانی و نازک است که دهلیزها و بطن‌های چپ و راست را از هم متمایز می‌کند. دیواره قلب از چهار لایه بافتی تشکیل شده است که هر یک وظایف خاصی دارند:
میوکارد: لایه میانی و عضلانی قلب که با انقباضات خود، خون را به خارج از قلب پمپاژ می‌کند.
آندوکاردیوم: لایه داخلی نازکی که دریچه‌ها و محفظه‌های قلب را پوشش داده و از آن‌ها محافظت می‌کند.
پریکاردیوم: لایه بیرونی نازکی که به عنوان پوشش محافظ قلب عمل کرده و از این عضو حیاتی در برابر آسیب‌ها محافظت می‌کند.
اپی‌کاردیوم: داخلی‌ترین لایه پریکارد که از بافت پیوندی تشکیل شده و به حمایت از ساختار قلب کمک می‌کند.
دریچه‌های قلب
قلب دارای چهار دریچه است که نقش کلیدی در جهت‌دهی به جریان خون در مسیرهای درست ایفا می‌کنند. این دریچه‌ها با باز و بسته شدن خود، جریان خون را به یک جهت خاص هدایت می‌کنند و مانع از برگشت آن می‌شوند:
دریچه سه‌لتی (Tricuspid Valve): این دریچه دهلیز راست را از بطن راست جدا می‌کند. با باز شدن آن، خون از دهلیز راست به بطن راست هدایت می‌شود و سپس بسته شدن دریچه مانع از بازگشت خون به دهلیز راست می‌شود.
دریچه ریوی (Pulmonary Valve): این دریچه بطن راست را از رگ ریوی جدا می‌کند. باز شدن آن به عروق ریوی اجازه می‌دهد تا خون را از بطن راست به ریه‌ها پمپاژ کنند.
دریچه میترال (Mitral Valve): این دریچه دهلیز چپ را از بطن چپ جدا می‌کند و با باز شدن آن، خون از ریه‌ها به دهلیز چپ وارد می‌شود. دریچه میترال نیز مانع از برگشت خون از بطن چپ به دهلیز چپ می‌شود.
دریچه آئورت (Aortic Valve): این دریچه آئورت را از بطن چپ جدا می‌کند و با باز شدن آن، خون از بطن چپ خارج می‌شود. وجود این دریچه مانع از بازگشت خون به بطن چپ می‌گردد.
ساختار قلب از این چهار دریچه تشکیل شده که با هماهنگی در باز و بسته شدن، جریان خون را به طور منظم و صحیح در سراسر قلب و بدن هدایت می‌کنند.
فیزیولوژی و عملکرد قلب
عملکرد قلب به‌عنوان یک پمپ قدرتمند، نیازمند هماهنگی دقیق بین عضلات آن است. این هماهنگی، موجب می‌شود که خون به‌طور مؤثر و به موقع به اندام‌های مختلف بدن برسد و عملکرد قلب به درستی انجام شود. قلب با انقباضات عضلانی، خون را از طریق شریان اصلی خود، یعنی آئورت، به عروق خونی پمپاژ می‌کند و سپس خون به مویرگ‌ها منتقل می‌شود تا به قسمت‌های مختلف بدن برسد. خونی که اکسیژن خود را از دست داده، از طریق وریدها به نیمه راست قلب بازمی‌گردد.
گردش خون سالم به این صورت است:
از بدن به قلب: خون کم‌اکسیژن از ورید اجوف فوقانی و تحتانی وارد دهلیز راست می‌شود و از آنجا با عبور از دریچه سه‌لتی، به بطن راست منتقل می‌گردد.
از قلب به ریه‌ها: بطن راست خون را از دریچه ریوی به ریه‌ها هدایت می‌کند تا در آنجا اکسیژن‌دار شود.
از ریه‌ها به قلب: خون حاوی اکسیژن از ریه‌ها به دهلیز چپ وارد شده و از طریق دریچه میترال به بطن چپ پمپاژ می‌شود.
از قلب به بدن: خون غنی از اکسیژن که به بطن چپ رسیده، از دریچه آئورت به آئورت اصلی وارد شده و به تمام اندام‌های بدن می‌رود.
نحوه جریان خون در بدن
خون از طریق دو سیاهرگ بزرگ، یعنی سیاهرگ بزرگ بالایی (SVC) و سیاهرگ بزرگ پایینی (IVC)، به سمت راست قلب وارد می‌شود. سیاهرگ بزرگ بالایی مسئول جمع‌آوری خون از اندام‌های بالایی و انتقال آن به دهلیز راست است، در حالی که سیاهرگ بزرگ پایینی خون را از اندام‌های پایینی به دهلیز راست می‌آورد.
با انقباض دهلیز راست، دریچه سه‌لتی باز می‌شود و خون کم‌اکسیژن به بطن راست وارد می‌شود. سپس، بطن راست منقبض شده و دریچه سه‌لتی بسته می‌شود تا از برگشت خون به دهلیز راست جلوگیری کند. خون پس از عبور از دریچه ریوی به سرخرگ ریوی منتقل شده و به ریه‌ها می‌رسد، جایی که اکسیژن لازم را جذب کرده و به سمت چپ قلب برمی‌گردد.
خون غنی از اکسیژن که از ریه‌ها برگشته، از طریق سیاهرگ‌های ریوی به دهلیز چپ وارد می‌شود. قابل ذکر است که خون سیاهرگی معمولاً به دلیل کمبود اکسیژن، نسبت به خون شریانی تیره‌تر است، هرچند که در مورد سرخرگ‌های ریوی، خون کم‌اکسیژن با رنگ تیره‌تر نسبت به خون پر از اکسیژن در سیاهرگ‌های ریوی دیده می‌شود.
دهلیز چپ پس از دریافت خون اکسیژن‌دار، منقبض شده و خون را از طریق دریچه میترال به بطن چپ پمپاژ می‌کند. آئورت، سرخرگ اصلی، تمامی خون پمپاژ شده توسط قلب را دریافت کرده و به تمامی اعضای بدن ارسال می‌کند. بطن چپ، که به‌طور ویژه نقش کلیدی در پمپاژ خون اکسیژن‌دار به کل بدن از طریق دریچه آئورت دارد، به‌عنوان جزء اصلی و مهم قلب شناخته می‌شود. ضخامت و بزرگی بطن چپ نیز به‌عنوان معیاری برای ارزیابی سلامت قلب در نظر گرفته می‌شود.
خلاصه عملکرد قلب
عملکرد قلب تحت تأثیر عوامل مختلفی نظیر فعالیت‌های ورزشی، وضعیت‌های عاطفی و احساسی، تب، کم‌آبی بدن، مصرف برخی داروها و شرایط سلامتی خاص قرار می‌گیرد. عملکرد قلب و گردش خون را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:
ورود خون به قلب: خون از تمامی اندام‌های بدن وارد سیاهرگ‌های بزرگ بالایی و پایینی می‌شود.
پمپاژ به دهلیز راست: خون به دهلیز راست وارد شده و پس از عبور از دریچه سه‌لتی، به بطن راست می‌رود.
پمپاژ به ریه‌ها: خون از بطن راست عبور کرده و از دریچه ریوی به سرخرگ ریوی می‌رود تا به ریه‌ها برسد.
اکسیژن‌دار شدن خون: در ریه‌ها، خون دی‌اکسیدکربن را دفع کرده و اکسیژن را جذب کرده و از طریق سیاهرگ‌های ریوی به دهلیز چپ می‌آید.
پمپاژ به بطن چپ: خون اکسیژن‌دار به دهلیز چپ وارد شده و از طریق دریچه میترال به بطن چپ می‌رسد.
توزیع خون به بدن: خون از بطن چپ عبور کرده و از دریچه آئورت به سرخرگ آئورت وارد می‌شود و به تمام بدن پمپاژ می‌شود.
اختلالات عملکرد قلب
اختلالات عملکرد قلب می‌توانند منجر به بیماری‌های مختلفی از جمله بیماری‌های قلبی مادرزادی، بیماری‌های قلبی ارثی، سکته، گرفتگی عروق و نارسایی قلبی شوند. تنگی عروق به علت انباشت چربی در دیواره عروق خونی می‌تواند به انسداد عروق منجر شود که نتیجه آن نرسیدن خون کافی به قلب یا مغز است. این وضعیت می‌تواند به حملات قلبی، سکته مغزی و زوال عقل عروقی منجر شود.
کاهش شدید عملکرد قلب ممکن است به نارسایی قلبی منجر شود، جایی که قلب نمی‌تواند خون کافی را به اندام‌های بدن پمپ کند و قدرت انقباض و انبساط خود را از دست می‌دهد. بیماری‌های زمینه‌ای که می‌توانند باعث اختلال در عملکرد قلب شوند عبارتند از:
- پرفشاری خون (هیپرتانسیون)
- گرفتگی رگ‌های قلب
- کاردیومیوپاتی‌ها
- تنگی دریچه‌های میترال یا آئورت
همچنین، اختلالات و بیماری‌های سایر اندام‌ها نیز می‌توانند به نارسایی و اختلال در عملکرد قلب منجر شوند، از جمله:
- دیابت
- نارسایی‌های کلیوی
- بیماری‌های مزمن ریوی
آریتمی قلبی
یکی از علل شایع اختلال در عملکرد قلب، ایسکمیک است که به دلیل سکته قلبی یا آترواسکلروز شریان‌های کرونر، بخشی از سلول‌های عضله قلب توانایی انقباض خود را از دست می‌دهند یا می‌میرند. اختلال در سیگنال‌های الکتریکی که هماهنگی ضربان قلب را تنظیم می‌کنند، باعث بروز آریتمی قلبی می‌شود.
نشانه‌های آریتمی قلبی شامل موارد زیر است:
- برادیکاردی (کندی ضربان قلب)
- تاکیکاردی (تپش سریع قلب)
- درد قفسه سینه و تنگی نفس
- خستگی
- اضطراب
- تعریق
- غش کردن
- احساس سبکی سر
پیشگیری از آریتمی قلبی
برای حفظ عملکرد مطلوب قلب و پیشگیری از ابتلا به آریتمی قلبی، رعایت سبک زندگی سالم بسیار اهمیت دارد. آریتمی قلبی می‌تواند به اختلال در عملکرد قلب، سکته مغزی و نارسایی قلبی منجر شود. با رعایت نکات زیر می‌توانید از این مشکلات جلوگیری کنید:
رژیم غذایی سالم: مصرف غذاهایی که فاقد چربی‌های مضر و بد هستند، به حفظ سلامت قلب کمک می‌کند.
فعالیت بدنی منظم: انجام ورزش‌های منظم و حفظ وزن مطلوب برای پیشگیری از بیماری‌های قلبی ضروری است.
اجتناب از مواد مضرب: سیگار، نوشیدنی‌های الکلی و مصرف زیاد کافئین می‌توانند به عملکرد قلب آسیب برسانند.
مدیریت استرس: جلوگیری از مواجهه با عوامل استرس‌زا و کنترل عصبانیت‌های شدید به بهبود عملکرد قلب کمک می‌کند.
مصرف صحیح داروها: خودسرانه مصرف نکردن داروهای سرماخوردگی که ممکن است حاوی مواد محرک باشند و ضربان قلب را افزایش دهند، اهمیت دارد.
علائم اختلال در عملکرد قلب
اختلال در عملکرد قلب زمانی نمایان می‌شود که خون به اندازه کافی به اندام‌ها نمی‌رسد. برخی از علائم شایع بیماری قلبی عبارتند از:
تنگی نفس: بروز تنگی نفس در حین فعالیت یا حتی در زمان استراحت.
سرفه‌های خشک و مکرر: این سرفه‌ها ممکن است با خلط خونی همراه باشند.
ورم: مشاهده ورم در ساق پا، مچ و شکم.
سرگیجه و ضعف: احساس سرگیجه و ضعف عمومی.
بی‌حالی و کاهش اشتها: کاهش اشتها و احساس بی‌حالی.
تپش قلب: ضربان قلب نامنظم و تپش قلب.
کاهش میل جنسی: کاهش میل جنسی ممکن است نشانه‌ای از مشکلات قلبی باشد.
عوامل تشدید کننده اختلال عملکرد قلب
عوامل زیر می‌توانند باعث کاهش شدید عملکرد قلب و تشدید نارسایی قلبی حاد شوند:
رژیم غذایی نامناسب: مصرف زیاد نمک و غذاهای ناسالم.
مصرف زیاد مایعات: نوشیدن مقادیر زیاد آب یا چای به‌طور همزمان.
عدم مصرف داروها: عدم مصرف به‌موقع داروهای تجویزی.
عفونت‌ها: عفونت‌های بدن می‌توانند عملکرد قلب را تحت تأثیر قرار دهند و نارسایی قلبی حاد را تشدید کنند.
آمبولی ریه: انسداد رگ‌های ریه می‌تواند عملکرد قلب را مختل کند.
آنمی: کم‌خونی به قلب فشار می‌آورد و عملکرد آن را کاهش می‌دهد.
تب: افزایش دما می‌تواند به فشار بر قلب منجر شود.
بارداری: تغییرات فیزیولوژیکی در دوران بارداری ممکن است به نارسایی قلبی دامن بزند.
راهنمای مراجعه به پزشک
قلب، اصلی‌ترین و حیاتی‌ترین عضو بدن است که باید به‌طور مؤثر اکسیژن و مواد مغذی را به سراسر بدن پمپاژ کند. کاهش عملکرد قلب به علت بیماری‌های مادرزادی یا سایر بیماری‌ها می‌تواند به نارسایی قلبی و خطر مرگ منجر شود. برخلاف این‌که بدن می‌تواند بدون یک کلیه یا طحال زنده بماند، بدون قلب امکان ادامه زندگی وجود ندارد. برای حفظ زندگی، ضروری است که عملکرد قلب را با رعایت رژیم غذایی سالم و فعالیت ورزشی مناسب بهبود ببخشید.
لیست پزشکان مرتبط:
سید علی جمالیانفوق تخصص قلب و عروق | تهران- مسعود اسلامیمتخصص قلب و عروق | تهران
- محمد حسن نمازیفلوشیپ تخصصی قلب و عروق | تهران
- مهدی بابوی نژادفوق تخصص قلب و عروق | تهران
- مصطفی بیاتفوق تخصص قلب و عروق | تهران
- مهدی پیشگاهیمتخصص قلب و عروق | تهران
- مرکز قلب آرامکلینیک قلب و عروق | تهران
- بهناز تن آرایمتخصص قلب و عروق | تهران
- سوده رودباریمتخصص قلب و عروق | تهران
- میترا سلامتمتخصص قلب و عروق - آنژیوگرافی - الکتروکاردیوگرافی - تست ورزش - نوار قلب | تهران
