عقب ماندگی ذهنی (علائم،علل، راه های تشخیص کم توانی ذهنی و درمان)
عقب ماندگی ذهنی
عقب ماندگی ذهنی (Mental Retardation) یا کم توانی ذهنی (Intellectual disability) که در اشخاص زیر 18 سال آغاز می‌گردد. این اشخاص قادر نیستند کارهایی را انجام دهند که همسالانشان به راحتی می‌توانند انجام دهند. امروزه از اصطلاح «کم توانی ذهنی» به جای اصطلاح «عقب مانده ذهنی» استفاده میشود.
در مقاله حاضر تصمیم داریم به این اختلال نگاهی دقیق بیاندازیم و آن را از جنبه‌های مختلف بررسی کنیم. علائم را بررسی می‌کنیم و راه‌های درمان آن موضوعی است که به آن می‌پردازیم. همچنین بخش دیگر مهم مقاله پیشگیری و بیان نکات ضروری آن است. این مطلب جنبه آموزشی و اطلاع رسانی دارد، در صورت مشکل به دکتر روانشناس و دکتر روانپزشک مراجعه کنید.
ویژگی‌های اصلی مبتلایان به کم توانی ذهنی
به بیشتر اشخاصی که دو ویژگی زیر را دارند کم توان ذهنی می‌گویند.
- دارای هوش و عملکرد ذهنی پایین تر از هوش و عملکرد ذهنی میانگین اشخاص جامعه هستند.
- این اشخاص برای انجام فعالیت‌های روزانه مهارت لازم را ندارند یا به عبارتی در رفتارهای سازشی کمبود دارند یا دچار مشکل می‌شوند.
این مورد را در ادامه مطالب به صورت گستردهای بررسی می‌کنیم.
تعریف هوش
به توانایی‌های ذهنی در اشخاص هوش گفته میشود که شامل مواردی از جمله برنامه‌ریزی، حل مسئله، استدلال و قضاوت کردن می‌باشد. به عنوان نمونه اگر فردی دارای هوش کمتری باشد میزان یادگیری او، توانایی حل مسئله و قدرت برنامه‌ریزی این فرد نسبت به افراد هم‌سن او کمتر خواهد بود. این شخص برای یادگیری مسائل و برای اینکه موارد گفته شده را درک کند زمان بیشتری لازم دارد و مسائل برای او سخت‌تر است.
رفتارهای سازشی (انطباقی)
هنگامی که از خواب بیدار می‌شوید چه کاری انجام می‌دهید؟ قطعا کارهای روزمره را انجام می‌دهید مثلا آماده کردن صبحانه، لباس پوشیدن، رفتن به سرکار، مرتب کردن اتاق و … . مهارت‌های که برای انجام مارهای روزانه لازم هستند رفتارهای انطباقی نام دارند. به عبارتی شخص با محیط اطراف خود سازگار میشود . رفتارهایی را فرا می‌گیرد و عملی می‌سازد که متناسب با محیط است.
شخصی که به اختلال کم توانی ذهنی دچار شده است به اندازه کافی توانایی لازم را برای انجام دادن کارهای که گفته شد را ندارد. در بعضی موارد شخص امکان دارد حتی کارهای مثل خودآزاری یا پرخاشگری را از خود بروز دهد؛ یا کارهایی که به دیگران آزار می‌رساند را انجام دهد.
در نتیجه با توجه به مطالب گفته شده شخصی که دارای خصوصیات زیر است دچار عقب ماندگی ذهنی شده است.
- ضریب هوشی (آی‌کیو) این شخص پایین و به طور معمول زیر هفتاد می‌باشد.
- سازگار شدن با محیط پیرامون و محیط زندگی برای این شخص کار دشواری است.
- امور زندگی را به طور کامل درک نمی‌کند.
- مثل همسالانش دارای توانایی قابل قبول و به میزان کافی برای یادگیری نیست.
- برای یادگیری مسائل نیاز دارد پشتیبان داشته باشد و مسائل تکرار بیشتری شوند.
عقب ماندگی ذهنی چگونه تشخیص داده میشود؟
برای اینکه عقب ماندگی ذهنی تشخیص داده شود باید شخص دارای سه ویژگی باشد تا با قاطعیت بتوان گفت شخص به کم توانی ذهنی مبتلاست.
- مشخصه‌ی شماره یک: همه در زندگی یکبار تست IQ را انجام داده‌ایم. این تست میزان بهره هوشی هر فرد را مشخص می‌کند. میانگین این تست در دنیا برابر ۱۰۰ است. بهره هوشی برای عموم اشخاص بین ۸۵ تا ۱۱۵ است. افرادی که باهوش تر از حالت معمولی هستند دارای میزان بالاتری از این مقدار هستند و افرادی که به عقب ماندگی ذهنی مبتلا هستند میزان بهره هوشی بین ۷۰ تا ۷۵ یا پایین‌تر دارند. در نتیجه اگر فردی در آزمون IQ نمره‌ای کمتر از این میزان بگیرد دچار کم توانی ذهنی است.
- مشخصه‌ی شماره دو: همانگونه که قبلا گفته شد شخصی که دارای کم توانی ذهنی است رفتارهای انطباقی کمتری نسبت به اشخاص عادی نشان می‌دهد. اگر شخصی در دو مورد از زمینه این رفتارها محدود باشد کم توان ذهنی به حساب می‌آید. زمینه رفتارهای سازشی شامل توانایی مراقبت از خود، توانایی برقراری ارتباط با دیگران، دارا بودن مهارت‌های تحصیلی و انجام تفریحات و … است.
- مشخصه‌ی شماره سه: نشانه‌ها و علائم کم توانی ذهنی قبل از 18 سالگی در فرد بروز پیدا می‌کند. در نتیجه اگر برای فردی بعد از سن 18 سالگی اتفاقی رخ دهد که باعث اختلال در کارکرد ذهنی‌اش شود فرد به عقب ماندگی ذهنی مبتلا نشده است.
البته موارد بالا توسط روانپزشک تشخیص داده میشود. روانپزشک با گرفتن تست‌های مختلف، صحبت با اطرافیان کودک و ارزیابی رفتارهای شخص پی می‌برد که آیا به اختلال مبتلاست یا نه.
انواع عقب ماندگی ذهنی
کم توانی ذهنی دارای سطوح مختلفی است که در dsm 5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانپزشکی) به چهار سطح خفیف، متوسط، شدید و عمیق طبقه‌بندی شده است. انواع آن را در زی بررسی می‌کنیم.
کم توانی ذهنی خفیف
این اشخاص دارای رشد ذهنی کندتری نسبت به همسالان خود هستند. همچنین مهارت‌های زندگی و اجتماعی را با روند کندتری یادمی‌گیرند و طی می‌کنند. چون این اختلال در این اشخاص خفیف است می‌توان بیان کرد که اگر کمترین کمک را از اطرافیان خود بگیرند یا آرام‌آرام مهارت‌های لازم را یاد بگیرند می‌توانند کارهایشان را انجام دهند.
کم توانی ذهنی متوسط
با توجه به نام آن، نسبت به گروه قبلی شدیتر و نسبت به گروه بعدی خفیف‌تر می‌باشد. اشخاصی که به کم توانی ذهنی متوسط مبتلا هستند به پشتیبانی بیشتری نسبت به نوع خفیف نیاز دارند. ولی این مسئله به این معنا نیست که نمی‌توانند کارهای خود را انجام دهند. بالعکس این گروه نیز آرام‌آرام یاد می‌گیرند و می‌توانند زندگی نسبتاً مستقلی داشته باشند.
کم توانی ذهنی شدید
این گروه از اشخاص دارای فرآیند رشد خیلی آرام‌تری هستند و مهارت ارتباطی قوی‌ای ندارند و کامل صحبت نمی‌کنند. و حتی ممکن است متوجه نشون دیگران چه می‌گویند. این اشخاص نیز با تمرین می‌توانند دارای زندگی شخصی خود باشند ولی برای اینکه در اجتماع حضور داشته باشند باید تحت کنترل باشند.
کم توانی عمیق
بیشتر اشخاصی که دارای کم توانی ذهنی‌شان عمیق هستند دچار سندروم‌های مادرزاد هستند. این اشخاص نمی‌توانند به به صورت مستقل زندگی کنند و دارای وابستگی شدید به نظارت اطرافیان هستند. این گروه مشکلات جسمی دارند و توانایی برقراری ارتباط با دیگران را ندارند.
دلایل عقب ماندگی ذهنی چیست؟
همانگونه که گفته شد کم توانی ذهنی به عبارتی اختلال در کارکرد ذهن اتفاق می‌افتد. بنابراین هر عاتفاقی که باعث شود به ناحیه‌ی سر یا مغز آسیب وارد شودامکان دارد منجر به عقب ماندگی ذهنی شود. عوامل رایجی که باعث میشود این اختلال بروز پیدا کند موارد زیر هستند که به دو گروه قبل از تولد و بعد از تولد تقسیم‌بندی می‌شوند.
عوامل قبل از تولد
ژنتیک:
عقب ماندگی ذهنی به صورت ژنتیکی در خانواده‌ای اتفاق می‌افتد که دارای سابقه‌ی اختلال ژنتیکی باشند. به همین جهت تست ژنتیکی قبل از بارداری اهمیت فراوانی پیدا می‌کند. اگرچه در طول بارداری نیز می‌توان آزمایش‌هایی به منظور تشخیص این اختلال می‌توان انجام داد ولی در مراحل دیگر برای درمان نمی‌توان کاری انجام داد.
مسائل مربوط به دوران بارداری:
گفته شد این عارضه یک اختلال ذهنی به حساب می‌آید در نتیجه هر عاملی که باعث ایجاد اختلال در کارکرد مغز شود منجر به کم توانی ذهنی میشود. در زمان 9 ماهگی بارداری، اگر مادر یا اطرافیان کم توجهی کنند باعث میشود آسیب‌های گوناگون به جنین وارد شود. مادر باردار باید از مواد مخدر و الکل دوری کند و یا از بیماری‌های عفونی و سوءتغذیه پیشگیری کند. یک تغذیه سالم داشته باشد و برای اینکه آسیبی به جنین نرسد در برابر بیماری‌ها از خود مراقبت کند.
عوامل پس از تولد
حین زایمان:
اگر نوزاد به شکل نارس به دنیا بیاید یا در زمانی که به دنیا می‌آید اگر برای یک مدت کوتاه دچار کمبود اکسیژن شود امکان دارد دچار کم توانی ذهنی گردد.
آسیب‌ها، بیماری‌ها و محیط:
افزون بر مواردی که گفته شد آسیب‌ها و بیماری‌هایی که بعد از تولد برای کودک پیش می‌آید یا محیط اجتماعی که شخص در آن بزرگ میشود عواملی هستند که ممکن است باعث کم توانی ذهنی شوند. بیماری‌هایی مثل سرخک، سیاه‌سرفه، مننژیت و آسیب‌هایی مثل عفونت‌های مغزی، سوءتغذیه، قرار داشتن در محیط‌های سمی و مواد سمی، تب شدید و ضربات شدید به مغز و … ممکن است باعث افزایش خطر ابتلا به عقب ماندگی ذهنی شوند.
گاهی نیز ممکن است دلیلی که باعث بروز این اختلال شده ناشناخته بماند. عوامل قبل از تولد رایج ترین دلایل عقب ماندگی ذهنی هستند که اگر از آنها پیشگیری شود نقش مهمی در سلامت مغزی ایفا می‌کند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
قبل از بارداری باید به پزشک خانواده مراجعه کنید تا پزشک تست‌های لازم را انجام دهد و از ایمن بودن حاملگی شما اطمینان پیدا کند و در صورت بودن مشکل قبل از بارداری شما را آگاه کند.
اگر احساس کردید که فرزند شما رشد کندی دارد یا با محیط اطراف خود سازگاری ندارد و اهمیتی به آن نمی‌دهد برای اینکه اطمینان داشته باشید به پزشک مراجعه کنید با افراد متخصص مشاوره بگیرید.
ردههای شغلی که در زیر گفته شده می‌توانند در توان‌بخشی کودک نقش ایفا کنند.
- روان‌پزشکان
- روان‌شناسان
- آموزگاران کودکان استثنایی
- گفتار درمان
- پزشک مغز و اعصاب
- مددکاران اجتماعی
- متخصص اطفال
- فیزیوتراپیست و …
پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی
موثرترین راه پیشگیری از اختلال عقب ماندگی ذهنی، مهار کردن عوامل قبل از تولد است. برای مثال آموزش دادن خانواده‌ها، عدم ازدواج‌های فامیلی، نگهداری از جنین در طی دوران بارداری و بعد از تولد که اهمیت زیادی دارند و باید به این مسائل توجه کافی شود.
تفاوت اوتیسم و عقب ماندگی ذهنی
برخی از افراد فکر می‌کنند که بیماری اوتیسم همان عقب ماندگی ذهنی است در حاله که تصور اشتباهی است. غالبا کودکان مبتلا به اوتیسم، دچار کم توانی ذهنی نیز هستند ولی تعداد کمی از آنها از هوشی نرمال یا بیشتر از نرمال برخوردارند. بعضی از آنها یکسری استعدادهای خاص و قابل توجهی دارند. در نتیجه اوتیسم همان عقب ماندگی ذهنی نیست و دو عارضه متفاوتند.
درمان عقب ماندگی ذهنی
متاسفانه داروی خاصی وجود ندارد که وضعیت کودکانی را که مبتلا به کم توانی ذهنی هستند بهبود ببخشد. اما خدمات درمانی مختلفی برای وجود دارد که به توان‌بخشی افراد کمک می‌کند تا سازگاری بیشتری با محیط اطراف خود داشته باشند. بعضی افراد برای درمان عقب ماندگی ذهنی به طب سنتی روی می‌آورند.
روش‌های وجود دارد که وضعیت این افراد را بهبود می‌بخشد و شرایطی را فراهم می‌کنند تا زندگی بهتری داشته باشند. این روش‌ها به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند که در زیر شرح داده می‌شوند.
- مرحله اول روی عواملی که باعث می‌شوند این اختلال شدیدتر شوند کارکرد. مثلا اگر شخصی دارای اختلال متابولیک است باید رژیم غذایی فرد طوری تنظیم شود که مواد غذایی که به بدن فرد می‌رسد کنترل شده باشد تا اختلال شدیدتر نشود.
- مرحله دوم کنترل اختلالاتی است که همزمان با اختلال کم توانی ذهنی برای شخص اتفاق می‌افتد. برای مثال اختلالات روانی مسئله‌ای است که به اشخاص کم توان ذهنی مربوط است که میشود آن را مدیریت یا درمان کرد.
- مرحله سوم واکنش سریع والدین به این مسئله است. از این جهت حائز اهمیت است که اگر به موقع اقدام صورت گیرد می‌توان کودک را زودتر توانمند سازی کرد تا در زمینه‌های مختلف مثل فراگیری مهارت‌ها، تحصیلات و حمایت اجتماعی بهره نباشد.
کم توانی ذهنی یک اختلال مغزی می‌باشد که عوامل متعددی باعث بروز آن میشود. هنوز پزشکان نتوانسته‌اند برای برطرف کردن این اختلال، راه درمانی قطعی پیدا کنند. در درجه اول کاری که اطرافیان فرد می‌توانند انجام دهند پیشگیری از این اختلال است و پس از آن تشخیص و اقدام به موقع است تا شروع یادگیری مهارت‌ها برای کودک سریعتی آغاز شود. والدین در این زمینه سوالاتی دارند که که به دنبال پاسخ قطعی برا آنها هستند. اگر تمایل دارید اطلاعات بروزتر و بیشتری درزمینه اختلال کم توانی ذهنی دریافت کنید مقاله‌هایی در زمینه عقب ماندگی ذهنی به صورت pdf در سایت‌های مختلف هستند را مطالعه کنید.
لیست پزشکان مرتبط:
بهزاد تریوهمتخصص روان درمانی و روانشناس بالینی | تهران- شهرزاد رشندکترای تخصصی روان درمانی و روانشناس بالینی | تهران
- الهام اسبقیدکترای تخصصی روان درمانی و روانشناس بالینی | تهران
- سایه پیرداده روانشناس | مشاوره | رواندرمانگر | زوج درمانی | تهران
- مهدی صحراگرددکترای تخصصی روان درمانی و روانشناس بالینی | تهران
- فاطمه دانشکاندیدای دکترا روان درمانی و روانشناس بالینی | تهران
- فاطمه السادات مینودکترای تخصصی روانشناس و مشاور | تهران
- آزاده موسوی متخصص برتر روانکاوی و روانشناسی بالینی و عضو انجمن روانشناسی آمریکا (APA) | تهران
- سپیده رحیمی نژاد روانکاو | روانشناس | زوج و خانواده درمانی | مشاورخانواده | تهران
- بهمن متین پور روان درمانی | روانشناسی | مشاوره | زوج درمانی | تهران
