علت نارسایی دهانه رحم (سرویکس) چیست؟
علت نارسایی دهانه رحم: یک راهنمای جامع
در دنیای پیچیده بارداری، نارسایی دهانه رحم (سرویکس) یا سرویکس ناتوان، یکی از نگرانی‌های جدی است که می‌تواند منجر به زایمان زودرس یا از دست دادن بارداری در سه‌ماهه دوم شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که بافت ضعیف دهانه رحم نمی‌تواند وزن در حال رشد جنین را تحمل کرده و زودتر از موعد مقرر، بدون انقباضات رحمی باز می‌شود. درک علل و عوامل خطر این بیماری برای مدیریت بهتر بارداری و اتخاذ اقدامات پیشگیرانه حیاتی است.
هزینه جراحی سرکلاژ در تهران (تعرفه های دولتی و خصوصی)
⚠️سلب مسئولیت پزشکی: محتوای این مقاله فقط برای اطلاع‌رسانی عمومی است و نباید جایگزین تشخیص، مشاوره یا درمان پزشکی توسط متخصص شود. لطفاً قبل از هرگونه تصمیم‌گیری یا اقدام درمانی، با پزشک متخصص خود مشورت کنید.
نکات کلیدی در یک نگاه
- نارسایی دهانه رحم به ضعف ساختاری دهانه رحم گفته می‌شود که باعث باز شدن زودهنگام آن در طول بارداری می‌شود.
- علل اصلی می‌تواند مادرزادی (مانند ناهنجاری‌های رحمی) یا اکتسابی (مانند آسیب‌های ناشی از جراحی) باشد.
- عوامل خطر شامل سابقه جراحی‌های سرویکس (مانند LEEP یا بیوپسی مخروطی)، سقط جنین در سه‌ماهه دوم و کوتاه بودن طول سرویکس است.
- تشخیص معمولاً بر اساس سابقه پزشکی، معاینه فیزیکی و سونوگرافی ترانس‌واژینال در دوران بارداری انجام می‌شود.
- سرکلاژ دهانه رحم (دوختن دهانه رحم) و استفاده از پروژسترون واژینال از اصلی‌ترین روش‌های درمانی هستند.
علل اصلی و مکانیسم‌های فیزیولوژیک نارسایی دهانه رحم
دهانه رحم که در حالت عادی در طول بارداری بسته و سفت می‌ماند، از یک ساختار فیبروماسکولار (عضلانی-فیبری) تشکیل شده است. این ساختار مستحکم، به عنوان یک سد فیزیکی عمل می‌کند و مانع از خروج جنین و ورود عوامل عفونی به رحم می‌شود. نارسایی دهانه رحم زمانی اتفاق می‌افتد که این ساختار از نظر عملکردی یا ساختاری دچار ضعف می‌شود. این ضعف می‌تواند ناشی از عواملی باشد که از قبل وجود دارند یا در طول زندگی فرد ایجاد شده‌اند. علل این عارضه را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
۱. علل مادرزادی (Congenital)
این دسته از علل، از بدو تولد وجود دارند و اغلب با ناهنجاری‌های ژنتیکی یا نقایص تکاملی در ارتباط هستند. این شرایط به طور ذاتی بر استحکام و عملکرد دهانه رحم تأثیر می‌گذارند.
- نقص در رشد مجاری مولر: در دوران جنینی، مجاری مولر ساختارهای پیش‌ساز رحم، دهانه رحم و لوله‌های فالوپ هستند. نقص در رشد یا ترکیب این مجاری (مانند رحم دوشاخ یا سپتوم‌دار) می‌تواند منجر به ناهنجاری‌های ساختاری در رحم و سرویکس شود که خود عاملی برای ضعف سرویکس است. این ناهنجاری‌ها باعث می‌شوند دهانه رحم نتواند به اندازه کافی طول و قوام لازم برای تحمل فشار بارداری را داشته باشد.
- اختلالات ژنتیکی بافت همبند: برخی بیماری‌های ژنتیکی مانند سندرم اهلرز-دانلوس (Ehlers-Danlos Syndrome) که بر پروتئین‌های بافت همبند مانند کلاژن تأثیر می‌گذارند، می‌توانند باعث ضعف و کاهش استحکام دهانه رحم شوند. کلاژن، پروتئین اصلی مسئول کشسانی و مقاومت بافت‌ها است و نقص در تولید آن، دهانه رحم را مستعد گشاد شدن زودرس می‌کند.
- قرار گرفتن در معرض دی‌اتیل‌استیل‌بسترول (DES): زنانی که مادرانشان در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی از داروی DES (یک شکل مصنوعی از هورمون استروژن) برای جلوگیری از سقط جنین استفاده کرده‌اند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به ناهنجاری‌های رحمی و نارسایی سرویکس هستند. این دارو می‌تواند منجر به تغییراتی در شکل و ساختار دهانه رحم (مانند دهانه رحم T-شکل) شود که عملکرد آن را در طول بارداری مختل می‌کند.
۲. علل اکتسابی (Acquired)
این علل در طول زندگی فرد و معمولاً به دلیل آسیب‌های وارده به دهانه رحم ایجاد می‌شوند. این دسته از علل شایع‌ترین عوامل خطر نارسایی سرویکس هستند و می‌توانند به مرور زمان باعث تضعیف بافت دهانه رحم شوند.
- تروما یا آسیب به دهانه رحم: این مورد اصلی‌ترین علت اکتسابی است. آسیب می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- جراحی‌های دهانه رحم: روش‌های درمانی برای ضایعات پیش‌سرطانی دهانه رحم، مانند LEEP (برش الکتروسرجری حلقوی) یا بیوپسی مخروطی (Cone Biopsy)، می‌توانند با برداشتن بخشی از بافت سرویکس، باعث تضعیف آن شوند. میزان آسیبی که این جراحی‌ها به دهانه رحم وارد می‌کنند، به عمق و اندازه بافت برداشته شده بستگی دارد.
- زایمان‌های قبلی: پارگی‌های عمیق دهانه رحم در حین زایمان‌های دشوار یا سریع، به‌خصوص اگر به‌درستی ترمیم نشوند، می‌توانند به ضعف سرویکس منجر شوند. در چنین مواردی، بافت دهانه رحم ممکن است قدرت لازم برای انقباض و بسته ماندن را از دست بدهد.
- سقط‌های مکرر یا کورتاژ خشن: باز کردن دهانه رحم با ابزارهای جراحی در حین کورتاژ یا سقط‌های درمانی، به‌ویژه اگر چندین بار تکرار شود، ممکن است باعث آسیب به بافت سرویکس گردد. هر بار که دهانه رحم به صورت مکانیکی گشاد می‌شود، ممکن است به فیبرهای کلاژن و بافت عضلانی آن آسیب وارد شده و استحکام آن کاهش یابد.
عوامل خطر اصلی (ریسک فاکتورها) نارسایی سرویکس
علاوه بر علل مستقیم، عوامل متعددی وجود دارند که احتمال بروز نارسایی دهانه رحم را افزایش می‌دهند. تشخیص این عوامل می‌تواند به پزشک در مدیریت بارداری‌های پرخطر کمک کند و برنامه مراقبتی مناسب‌تری را برای فرد تدوین نماید.
- سابقه پزشکی و بارداری:
- سقط جنین در سه‌ماهه دوم: داشتن سابقه یک یا چند سقط جنین در سه‌ماهه دوم بارداری که بدون درد و انقباض رخ داده باشد، یک نشانه کلیدی است. این نوع سقط‌ها اغلب به دلیل نارسایی سرویکس اتفاق می‌افتند و سابقه آن‌ها یک هشدار مهم برای بارداری‌های آینده است.
- زایمان زودرس قبلی: سابقه زایمان قبل از هفته ۳۷ بارداری نیز یک عامل خطر مهم محسوب می‌شود. در این موارد، پزشک باید به دقت دهانه رحم را در بارداری فعلی تحت نظر داشته باشد.
- وضعیت دهانه رحم:
- طول سرویکس کوتاه: اندازه‌گیری طول سرویکس با سونوگرافی ترانس‌واژینال، به‌خصوص در سه‌ماهه دوم، برای پیش‌بینی خطر زایمان زودرس بسیار حائز اهمیت است. سرویکس با طول کمتر از ۲۵ میلی‌متر (۲.۵ سانتی‌متر) معمولاً کوتاه تلقی می‌شود و ممکن است نشان‌دهنده نارسایی باشد. کوتاه شدن تدریجی سرویکس در سونوگرافی‌های متوالی نیز یک علامت هشداردهنده محسوب می‌شود.
- عوامل مرتبط با وضعیت فعلی بارداری:
- بارداری چندقلویی: فشار ناشی از وجود چندین جنین و افزایش وزن در رحم می‌تواند بر دهانه رحم فشار بیشتری وارد کرده و احتمال باز شدن زودرس آن را بالا ببرد. در این بارداری‌ها، دهانه رحم به دلیل وزن بیشتر، زودتر از موعد تحت فشار قرار می‌گیرد.
- عوامل دیگر:
- نژاد: برخی مطالعات نشان می‌دهند که زنان سیاه‌پوست ممکن است بیشتر در معرض خطر نارسایی دهانه رحم باشند، هرچند که دلایل دقیق آن هنوز مشخص نیست و تحقیقات بیشتری در این زمینه مورد نیاز است.
- برخی عفونت‌ها: عفونت‌های داخل رحمی می‌توانند باعث التهاب و نرم شدن دهانه رحم شوند که احتمال نارسایی را افزایش می‌دهد. این عفونت‌ها می‌توانند پاسخ التهابی بدن را تحریک کرده و باعث تغییر در ساختار بافت سرویکس شوند.
| عامل خطر | توضیح | اهمیت |
|---|---|---|
| جراحی‌های سرویکس | LEEP، بیوپسی مخروطی، کورتاژهای مکرر | بسیار بالا |
| سابقه زایمان زودرس | زایمان قبلی قبل از هفته ۳۷ | بالا |
| سقط جنین در سه‌ماهه دوم | سقط‌های بدون انقباض در گذشته | بسیار بالا |
| کوتاه بودن سرویکس | طول سرویکس کمتر از ۲۵ میلی‌متر | بالا |
| ناهنجاری‌های مادرزادی | ناهنجاری‌های ساختاری رحم | متوسط |
| بارداری چندقلویی | افزایش فشار و وزن بر سرویکس | متوسط |
علائم و تشخیص نارسایی دهانه رحم
نارسایی دهانه رحم اغلب یک بیماری بی‌علامت است و تشخیص آن معمولاً در پی سابقه یک یا چند سقط دیرهنگام یا زایمان زودرس قبلی مطرح می‌شود. با این حال، برخی از زنان ممکن است در هفته‌های ۱۴ تا ۲۰ بارداری علائم خفیفی را تجربه کنند. این علائم معمولاً مبهم هستند و ممکن است به سادگی به عنوان نشانه‌های طبیعی بارداری نادیده گرفته شوند.
- علائم احتمالی:
- احساس فشار در ناحیه لگن
- کمردرد مبهم و جدید
- ترشحات غیرطبیعی واژن (افزایش حجم، تغییر رنگ یا لکه‌بینی)
- گرفتگی‌های خفیف شکم
- فرآیند تشخیص:
- تاریخچه پزشکی: پزشک در ابتدا سابقه بارداری‌های قبلی، سقط‌ها و هرگونه جراحی دهانه رحم را بررسی می‌کند. این قدم مهم‌ترین بخش تشخیص است و به پزشک کمک می‌کند تا الگوی سقط یا زایمان زودرس را شناسایی کند.
- معاینه فیزیکی: در برخی موارد، پزشک ممکن است در معاینه لگنی متوجه باز شدن یا نرم شدن زودهنگام دهانه رحم شود.
- سونوگرافی ترانس‌واژینال: این روش دقیق‌ترین راه برای اندازه‌گیری طول سرویکس و مشاهده تغییرات آن است. اگر طول سرویکس در سونوگرافی کمتر از ۲۵ میلی‌متر باشد، پزشک اقدامات لازم را انجام می‌دهد. این سونوگرافی معمولاً به صورت سریالی و در فواصل زمانی مشخص انجام می‌شود تا روند تغییرات طول سرویکس رصد شود.
راهکارهای مدیریت و درمان (رویکرد پزشکی)
⚠️مهم: قبل از هرگونه اقدام درمانی، حتماً با پزشک خود مشورت کنید. این بخش فقط برای آشنایی با گزینه‌های درمانی است.
هدف اصلی درمان، تقویت دهانه رحم برای پیشگیری از باز شدن زودرس و حفظ بارداری است.
- سرکلاژ (Cervical Cerclage):
- این روش درمانی اصلی نارسایی سرویکس است. در این فرآیند، پزشک دهانه رحم را با یک یا چند بخیه قوی می‌دوزد تا از باز شدن آن جلوگیری کند. سرکلاژ معمولاً بین هفته‌های ۱۲ تا ۱۴ بارداری انجام می‌شود و بخیه‌ها در هفته ۳۷ بارداری یا در زمان شروع زایمان باز می‌شوند.
- انواع سرکلاژ:
- سرکلاژ ترانس‌واژینال (McDonald or Shirodkar): متداول‌ترین نوع سرکلاژ که از طریق واژن انجام می‌شود.
- سرکلاژ شکمی (Transabdominal Cerclage): روشی نادرتر که در موارد خاص و از طریق جراحی باز شکم انجام می‌شود. این نوع سرکلاژ معمولاً قبل از بارداری یا در اوایل آن برای زنانی که سرکلاژ واژینال در آن‌ها موفق نبوده، استفاده می‌شود.
- پروژسترون واژینال:
- تجویز روزانه مکمل پروژسترون واژینال به زنانی که سابقه زایمان زودرس دارند و طول سرویکس آن‌ها کوتاه است، می‌تواند به کاهش خطر زایمان زودرس کمک کند.
- استراحت:
- هرچند استراحت مطلق در گذشته توصیه می‌شد، اما اثربخشی آن در تحقیقات جدید محل بحث است. پزشک ممکن است استراحت نسبی را برای کاهش فشار بر دهانه رحم توصیه کند، اما این به شرایط فردی بستگی دارد.
پیشگیری و مدیریت بارداری‌های پرخطر
- مراقبت‌های منظم دوران بارداری: ویزیت‌های منظم با پزشک متخصص زنان و زایمان، به‌ویژه برای زنانی که عوامل خطر دارند، برای تشخیص زودهنگام بسیار ضروری است.
- مشاوره قبل از بارداری: اگر سابقه سقط دیرهنگام یا زایمان زودرس دارید، قبل از اقدام مجدد به بارداری با پزشک خود مشورت کنید تا یک برنامه مراقبتی دقیق طراحی شود.
- درمان به‌موقع عفونت‌ها: هرگونه عفونت دستگاه ادراری یا واژن باید به‌سرعت تشخیص و درمان شود تا از التهاب دهانه رحم جلوگیری گردد.
پرسش‌های متداول (FAQ)
- آیا نارسایی دهانه رحم در هر بارداری تکرار می‌شود؟
- بله، اگر علت اصلی آن درمان نشود، احتمال تکرار در بارداری‌های بعدی زیاد است. به همین دلیل، تشخیص و درمان به‌موقع بسیار مهم است.
- طول طبیعی سرویکس در دوران بارداری چقدر است؟
- طول سرویکس معمولاً در اوایل بارداری حدود ۳ تا ۵ سانتی‌متر است. طول کمتر از ۲۵ میلی‌متر در سه‌ماهه دوم، کوتاه تلقی می‌شود و نیاز به پیگیری دارد.
- آیا سرکلاژ برای همه زنان با سرویکس کوتاه لازم است؟
- خیر، تصمیم برای انجام سرکلاژ بر اساس سابقه پزشکی فرد، طول سرویکس و شرایط کلی بارداری توسط پزشک اتخاذ می‌شود.
- آیا نارسایی دهانه رحم دردناک است؟
- خیر، یکی از ویژگی‌های کلیدی این بیماری این است که معمولاً بدون درد و انقباض رخ می‌دهد و این امر باعث می‌شود که تشخیص آن دشوار شود.
- آیا بعد از عمل سرکلاژ می‌توان زایمان طبیعی داشت؟
- بله، بخیه‌های سرکلاژ معمولاً در هفته ۳۷ برداشته می‌شوند تا امکان زایمان واژینال فراهم شود.
راهکارهای نهایی برای مدیریت یک بارداری موفق با ضعف سرویکس
نارسایی دهانه رحم یک وضعیت قابل مدیریت است، به‌خصوص اگر به‌موقع تشخیص داده شود و تحت مراقبت‌های دقیق پزشکی قرار گیرد. همکاری نزدیک با تیم درمانی، پیگیری منظم و اجرای توصیه‌های پزشک، شانس داشتن یک بارداری موفق را به شدت افزایش می‌دهد. نگران نباشید و به جای امید واهی، به علم و تخصص پزشک خود تکیه کنید.
اگر سابقه عوامل خطر دارید یا نگران علائم خود هستید، برای ارزیابی دقیق شرایط، با یک متخصص زنان و زایمان مشورت کنید تا بهترین برنامه مراقبتی برای شما تدوین شود.
منابع:
- Mayo Clinic. (2023). Incompetent cervix – Symptoms and causes.
- Yalemedicine. (n.d.). Cervical Insufficiency.
- National Center for Biotechnology Information (NCBI). (2024). Cervical Insufficiency.
- WebMD. (2023). What is an Incompetent Cervix?
لیست پزشکان مرتبط:
سکینه موید محسنیمتخصص زنان و زایمان | تهران- طاهره لبافمتخصص زنان و زایمان | تهران
- فرزانه چوبسازمتخصص زنان و زایمان | تهران
- حسین آصف جاهمتخصص زنان و زایمان | تهران
- فریبا خطیرمتخصص زنان و زایمان | تهران
- آزاده اکبری سنهمتخصص زنان و زایمان | تهران
- فاطمه امیدی فرمتخصص زنان و زایمان | تهران
- سمانه کاشیجراح و متخصص زنان زایمان نازایی فلوشیپ ناباروری IVF | تهران
- آزاده افضل زادهمتخصص زنان و زایمان، فلوشیپ لاپاراسکوپی و هیستروسکوپی و اندومتریوز | تهران
- سپیده محمدیمتخصص زنان و زایمان نازایی کولپوسکوپی | تهران
