غربالگری دوم بارداری برای چیست؟ (زمان انجام و لیست آزمایش‌ها)
غربالگری دوم بارداری یکی از مراحل مهم در دوران بارداری است که نقش حیاتی در شناسایی به‌موقع اختلالات ژنتیکی و ناهنجاری‌های جنینی دارد. این مرحله از غربالگری معمولا در سه‌ماهه دوم بارداری انجام می‌شود و اطلاعات دقیقی درباره‌ی سلامت جنین و احتمال وجود ناهنجاری‌هایی مانند سندرم داون، تریزومی ۱۸ و ناهنجاری‌های لوله عصبی در اختیار پزشک و مادر قرار می‌دهد.
اگر برایتان سوال است که غربالگری دوم بارداری چیست، در چه زمانی انجام می‌شود و شامل چه آزمایش‌هایی است، در این مقاله به‌طور کامل به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم.
غربالگری دوم بارداری چیست؟
غربالگری دوم بارداری، یکی از مراحل کلیدی بررسی سلامت جنین در سه‌ماهه دوم بارداری است که به‌طور معمول بین هفته‌های ۱۵ تا ۲۲ بارداری انجام می‌گیرد. هدف اصلی این غربالگری، ارزیابی احتمال وجود برخی اختلالات ژنتیکی و ناهنجاری‌های مادرزادی، مانند سندرم داون، تریزومی ۱۸ و نقایص لوله عصبی (NTDs) در جنین است.
Second trimester ultrasound is a standardised examination in pregnancy that should be routinely offered to all pregnant women, both for monitoring foetal growth and for screening for malformations. sciencedirect.com
سونوگرافی سه ماهه دوم بارداری یک معاینه استاندارد در بارداری است که باید به طور معمول برای همه زنان باردار ارائه شود، هم برای نظارت بر رشد جنین و هم برای غربالگری ناهنجاری ها.
در این مرحله، با استفاده از نمونه خون مادر و در برخی موارد همراه با سونوگرافی، مقادیر برخی مارکرهای زیستی مورد بررسی قرار می‌گیرد تا میزان خطر وجود این ناهنجاری‌ها تخمین زده شود. لازم به ذکر است که غربالگری دوم، یک آزمایش تشخیصی نیست، بلکه تنها احتمال وجود اختلالات را بررسی کرده و در صورت بالا بودن ریسک، مادر برای بررسی‌های تکمیلی مانند آمنیوسنتز ارجاع داده می‌شود.
اهمیت غربالگری دوم در سلامت جنین
سلامت جنین در دوران بارداری، وابسته به ارزیابی‌های دقیق و منظم پزشکی است؛ در این میان، غربالگری دوم نقش مهمی در شناسایی به‌موقع ناهنجاری‌های جنینی ایفا می‌کند. این غربالگری با فراهم آوردن اطلاعات ارزشمند درباره‌ی وضعیت کروموزومی و ساختاری جنین، به مادر و تیم درمان کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری در خصوص ادامه‌ی بارداری اتخاذ کنند.
✔️از منظر پزشکی، غربالگری دوم فرصتی طلایی برای شناسایی اختلالات جدی همچون سندرم داون، تریزومی ۱۸ و نواقص مادرزادی لوله عصبی به‌شمار می‌رود. تشخیص زودهنگام این شرایط نه‌تنها امکان برنامه‌ریزی برای مراقبت‌های پزشکی ویژه را فراهم می‌سازد، بلکه آرامش ذهنی بیشتری برای والدین ایجاد می‌کند.
به بیان دیگر، این مرحله از غربالگری نه‌تنها یک اقدام پیشگیرانه است، بلکه گامی مؤثر در جهت تضمین کیفیت زندگی آینده کودک نیز محسوب می‌شود.
زمان مناسب برای انجام غربالگری دوم بارداری
غربالگری دوم بارداری معمولا در بین هفته‌های ۱۵ تا ۲۲ بارداری انجام می‌شود، اما بهترین بازه زمانی برای دستیابی به نتایج دقیق‌تر، هفته‌های ۱۵ تا ۱۸ بارداری در نظر گرفته می‌شود. در این بازه، سطح مارکرهای بیوشیمیایی در خون مادر به‌گونه‌ای است که امکان تشخیص دقیق‌تر ناهنجاری‌های جنینی وجود دارد.
🟡تأخیر در انجام این غربالگری ممکن است دقت نتایج را کاهش دهد یا فرصت طلایی برای انجام اقدامات تشخیصی و درمانی به‌موقع را از بین ببرد. به همین دلیل، توصیه می‌شود مادران باردار طبق برنامه‌ی زمانی تعیین‌شده توسط پزشک، این مرحله از غربالگری را انجام دهند تا در صورت لزوم، پیگیری‌های بعدی بدون اتلاف وقت صورت گیرد.
برنامه‌ریزی دقیق برای زمان انجام این غربالگری، یکی از ارکان اساسی مراقبت‌های دوران بارداری به‌شمار می‌رود که در کاهش نگرانی‌های والدین و بهبود نتایج بارداری نقش مؤثری دارد.
آزمایش‌های غربالگری دوم بارداری شامل چه مواردی است؟
در غربالگری دوم بارداری، مجموعه‌ای از آزمایش‌های خون انجام می‌شود که به آن‌ها اصطلاحا آزمایش‌های چهارتایی (Quad Screen) گفته می‌شود. این آزمایش‌ها با هدف اندازه‌گیری سطح برخی مواد شیمیایی خاص در خون مادر طراحی شده‌اند که وجود یا عدم تعادل آن‌ها می‌تواند احتمال بروز اختلالات ژنتیکی یا ناهنجاری‌های ساختاری در جنین را نشان دهد.
مهم‌ترین مارکرهایی که در این غربالگری مورد بررسی قرار می‌گیرند عبارتند از:
- AFP (آلفافیتوپروتئین): پروتئینی که توسط کبد جنین تولید می‌شود و افزایش یا کاهش سطح آن می‌تواند به وجود نقص‌های لوله عصبی یا برخی اختلالات کروموزومی اشاره کند.
- hCG (هورمون گنادوتروپین جفتی انسان): سطح غیرعادی این هورمون ممکن است با اختلالاتی مانند سندرم داون مرتبط باشد.
- uE3 (استریول غیر کونژوگه): یکی از هورمون‌های استروژن که توسط جفت تولید می‌شود و کاهش سطح آن ممکن است نشانه‌ای از مشکلات کروموزومی باشد.
- Inhibin A: پروتئینی که سطح بالای آن در خون مادر می‌تواند نشان‌دهنده افزایش ریسک سندرم داون باشد.
در برخی مراکز ممکن است نسخه‌ی سه‌گانه (Triple Screen) نیز انجام شود که فاقد Inhibin A است، اما نسخه چهارتایی از دقت تشخیصی بالاتری برخوردار است. انجام این آزمایش‌ها نیاز به آمادگی خاصی ندارد و تنها با نمونه‌گیری ساده خون از مادر صورت می‌گیرد.
سونوگرافی غربالگری دوم چگونه است؟
در کنار آزمایش خون، سونوگرافی آنومالی اسکن (Anomaly Scan) که گاه به‌عنوان بخشی از غربالگری دوم شناخته می‌شود، بین هفته‌های ۱۸ تا ۲۲ بارداری انجام می‌شود و یکی از دقیق‌ترین روش‌ها برای ارزیابی ساختار جسمانی و اندام‌های حیاتی جنین است.
این سونوگرافی یک بررسی دقیق و تخصصی از جنین به‌شمار می‌رود که در آن پزشک سونوگرافیست با دقت بالا، تک‌تک اندام‌های جنین مانند مغز، قلب، کلیه‌ها، ستون فقرات، صورت، اندام‌ها، دیواره شکم و اندام تناسلی را بررسی می‌کند. همچنین میزان مایع آمنیوتیک، وضعیت جفت و رشد جنین نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
هدف این سونوگرافی چیست؟
- تشخیص زودهنگام نقایص ساختاری مادرزادی
- بررسی تقارن و رشد طبیعی اندام‌ها
- تأیید سن بارداری و بررسی میزان رشد جنین
- اطمینان از سلامت کلی محیط داخل رحمی
سونوگرافی آنومالی چه تفاوتی با سونوگرافی‌های معمول دارد؟
این سونوگرافی برخلاف سونوهای ساده، بسیار تخصصی است و معمولا توسط پزشک دارای مهارت در تشخیص ناهنجاری‌های جنینی انجام می‌شود. زمان و دقت انجام آن در کیفیت نتایج نقش حیاتی دارد.
آیا این سونوگرافی خطر دارد؟
خیر. سونوگرافی آنومالی مانند سایر سونوگرافی‌های بارداری، یک روش کاملا ایمن و غیرتهاجمی است و برای مادر و جنین هیچ‌گونه عارضه‌ای به همراه ندارد.
آزمایش خون غربالگری دوم برای چیست؟
آزمایش خون غربالگری دوم، بخش اصلی و کلیدی این مرحله از پایش سلامت جنین محسوب می‌شود. این آزمایش با هدف بررسی احتمال وجود اختلالات ژنتیکی و ناهنجاری‌های مادرزادی، به‌ویژه سندرم داون، تریزومی ۱۸ و نقص‌های لوله عصبی انجام می‌گیرد.
در این آزمایش، مقدار چهار ماده خاص (مارکر بیوشیمیایی) در خون مادر اندازه‌گیری می‌شود. این مواد، که از جنین یا جفت منشاء می‌گیرند، می‌توانند سرنخ‌هایی از وضعیت رشد و سلامت جنین ارائه دهند.
در صورتی که نتیجه آزمایش نشان‌دهنده ریسک بالا باشد، پزشک ممکن است آزمایش‌های دقیق‌تری مانند آمنیوسنتز یا سل فری دی‌ان‌ای (NIPT) را تجویز کند.
آیا غربالگری دوم بارداری ضروری است؟
با وجود اینکه غربالگری دوم بارداری جزو آزمایش‌های اجباری پزشکی محسوب نمی‌شود، اما از دیدگاه متخصصان زنان و زایمان و براساس دستورالعمل‌های جهانی، این غربالگری به عنوان یک اقدام بسیار توصیه‌شده و مؤثر در پایش سلامت جنین شناخته می‌شود.
ضرورت این غربالگری از آن‌جا نشأت می‌گیرد که می‌تواند بدون مداخله تهاجمی، اطلاعات ارزشمندی در خصوص احتمال وجود ناهنجاری‌های ژنتیکی مانند سندرم داون، تریزومی ۱۸ و نقص‌های لوله عصبی ارائه دهد. در صورت مثبت بودن نتایج، امکان ارجاع به مراحل تشخیصی دقیق‌تر مانند آمنیوسنتز فراهم می‌شود و والدین می‌توانند برای ادامه یا مدیریت بارداری، تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری داشته باشند.
از سوی دیگر، در مواردی که نتایج غربالگری اول نامشخص یا پرریسک گزارش شده باشد، غربالگری دوم می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مکمل، دیدی روشن‌تر نسبت به وضعیت جنین ارائه دهد.
در نتیجه، هرچند الزامی قانونی برای انجام آن وجود ندارد، اما با توجه به نقش پیشگیرانه و حیاتی این آزمایش‌ها در سلامت جنین، انجام غربالگری دوم برای تمامی مادران باردار، به‌ویژه افراد در گروه‌های پرخطر، بسیار ضروری و منطقی تلقی می‌شود.
تفاوت غربالگری اول و دوم بارداری
غربالگری‌های دوران بارداری به‌طور کلی در دو مرحله اصلی انجام می‌شوند: غربالگری اول و غربالگری دوم. هر یک از این مراحل دارای ویژگی‌ها، زمان‌بندی و اهداف مشخصی هستند که آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد.
۱. زمان انجام:
غربالگری اول معمولاً بین هفته‌های ۱۱ تا ۱۳ بارداری صورت می‌گیرد، در حالی که غربالگری دوم در بازه هفته‌های ۱۵ تا ۲۲ انجام می‌شود. این تفاوت زمانی به پزشک اجازه می‌دهد تا در بازه‌های مختلف رشد جنین، اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت سلامت او کسب کند.
۲. نوع آزمایش‌ها:
در غربالگری اول، ترکیبی از آزمایش خون مادر و سونوگرافی NT (بررسی ضخامت پشت گردن جنین) مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در غربالگری دوم، تمرکز بر آزمایش خون چهارتایی (Quad Screen) است که شامل بررسی سطح AFP، hCG، uE3 و Inhibin A می‌شود.
۳. هدف و دقت:
هدف هر دو غربالگری، ارزیابی احتمال وجود اختلالات کروموزومی مانند سندرم داون و تریزومی ۱۸ است، اما غربالگری دوم علاوه بر این موارد، نقایص لوله عصبی را نیز با دقت بیشتری شناسایی می‌کند. همچنین، در صورتی که نتایج غربالگری اول مشکوک باشد، غربالگری دوم به‌عنوان مرحله‌ی تکمیلی و پشتیبان در نظر گرفته می‌شود.
۴. نتیجه و تصمیم‌گیری:
نتایج غربالگری اول می‌تواند مبنای انجام آزمایش‌های تشخیصی مانند آمنیوسنتز باشد، اما نتایج غربالگری دوم در صورت نیاز، اطلاعات نهایی‌تری برای تصمیم‌گیری در خصوص ادامه بارداری یا مراقبت‌های ویژه فراهم می‌سازد.
به طور خلاصه، هر دو مرحله مکمل یکدیگر هستند و انجام هر دو برای کسب دید جامع نسبت به سلامت جنین، بسیار حائز اهمیت است.
نتایج غربالگری دوم چگونه تفسیر می‌شود؟
نتایج غربالگری دوم بارداری به‌صورت احتمالات آماری ارائه می‌شوند و بیانگر میزان خطر یا احتمال وجود اختلالات خاص ژنتیکی یا ساختاری در جنین هستند. این نتایج معمولاً با عباراتی مانند «ریسک بالا» یا «ریسک پایین» توصیف می‌شوند و به‌هیچ‌وجه تشخیص قطعی محسوب نمی‌شوند.
پس از انجام آزمایش خون، سطح چهار مارکر اصلی (AFP، hCG، uE3 و Inhibin A) با مقادیر طبیعی مقایسه می‌شود و با در نظر گرفتن عواملی نظیر سن مادر، وزن، سن بارداری، سابقه بارداری‌های قبلی و مصرف داروها، خطر احتمالی برای هر اختلال محاسبه می‌گردد.
- ریسک پایین به این معناست که احتمال بروز ناهنجاری بسیار کم است و معمولا نیازی به بررسی‌های بیشتر نیست.
- ریسک بالا یا «مثبت بودن نتیجه غربالگری» نشان‌دهنده این است که احتمال وجود یک ناهنجاری بیشتر از حد نرمال است و در این حالت، پزشک ممکن است انجام آزمایش‌های دقیق‌تر مانند آمنیوسنتز یا آزمایش سل فری DNA (NIPT) را توصیه کند.
در برخی موارد، نتیجه غربالگری ممکن است غیرقطعی یا در محدوده خاکستری باشد. در چنین شرایطی، پزشک ممکن است سونوگرافی تخصصی یا بررسی‌های بیشتری را برای تصمیم‌گیری نهایی تجویز کند.
| سطح ریسک | توضیح | اقدام پیشنهادی |
|---|---|---|
| ریسک پایین | احتمال وجود ناهنجاری پایین است و در محدوده طبیعی قرار دارد. | معمولا نیاز به اقدام خاصی نیست؛ ادامه روند مراقبت بارداری. |
| ریسک بالا | احتمال وجود یک اختلال ژنتیکی یا نقص ساختاری از حد نرمال بیشتر است. | ارجاع به آزمایش‌های تشخیصی مانند آمنیوسنتز یا NIPT توصیه می‌شود. |
| نتیجه نامشخص | مقادیر آزمایش در محدوده قابل تفسیر نیستند یا متناقض گزارش شده‌اند. | ممکن است پزشک سونوگرافی تخصصی یا تکرار آزمایش را توصیه کند. |
| نتیجه طبیعی کاذب | نتیجه «ریسک پایین» است، اما احتمال اندکی برای خطای آزمایش وجود دارد. | پیگیری معمول ادامه می‌یابد اما با دقت بیشتر در سونوگرافی‌های آتی. |
| نتیجه مثبت کاذب | نتیجه «ریسک بالا» است، اما جنین ممکن است کاملاً سالم باشد. | تأکید بر انجام آزمایش‌های تشخیصی جهت اطمینان از وضعیت واقعی. |
لازم به ذکر است که تفسیر نتایج باید همواره توسط پزشک متخصص انجام گیرد، زیرا بسیاری از عوامل فردی و پزشکی می‌توانند بر نتایج تأثیرگذار باشند. تصمیم‌گیری صرفا براساس اعداد و گزارش خام آزمایش، ممکن است منجر به نگرانی‌های بی‌مورد شود.
آیا غربالگری دوم خطر دارد؟ بررسی عوارض احتمالی
غربالگری دوم بارداری به عنوان یک آزمایش غیر تهاجمی، به‌طور کلی جزء اقدامات ایمن در مراقبت‌های دوران بارداری محسوب می‌شود. این غربالگری تنها شامل یک نمونه‌گیری ساده از خون مادر است و هیچ‌گونه دستکاری مستقیم در بدن جنین یا رحم صورت نمی‌گیرد؛ بنابراین، انجام آن هیچ خطری برای سلامت جنین یا مادر ایجاد نمی‌کند.
با این حال، آنچه گاه موجب نگرانی می‌شود نه خود آزمایش، بلکه پیامدهای روانی ناشی از نتایج احتمالی آن است. در برخی موارد، اعلام «ریسک بالا» بدون اطلاع‌رسانی مناسب می‌تواند منجر به اضطراب و نگرانی بیش از حد در مادر شود؛ به‌ویژه اگر نتیجه نهایی، یک مثبت کاذب باشد و جنین در واقع سالم باشد.
عوارض احتمالی غیرمستقیم شامل:
- افزایش اضطراب یا استرس در مادر باردار
- نگرانی در تصمیم‌گیری برای ادامه مراحل تشخیصی مانند آمنیوسنتز
- ایجاد سردرگمی در صورت نتایج نامشخص یا متناقض
با این حال، مشاوره دقیق پزشکی و برخورد حرفه‌ای کادر درمان می‌تواند نقش مهمی در کاهش بار روانی این آزمایش ایفا کند.
غربالگری دوم به‌لحاظ فیزیکی ایمن است و عارضه جسمی به‌همراه ندارد، اما در مواردی ممکن است نیاز به حمایت روانی و مشاوره برای تفسیر درست نتایج وجود داشته باشد. آگاهی کامل از اهداف و محدودیت‌های این آزمایش، بهترین راه برای مدیریت درست شرایط است.
سؤالات متداول درباره غربالگری دوم بارداری
۱. غربالگری دوم دقیق‌تر است یا غربالگری اول؟
هر دو غربالگری مکمل یکدیگر هستند و دقت آن‌ها به نوع ناهنجاری بررسی‌شده بستگی دارد. به‌طور کلی، غربالگری اول در تشخیص سندرم داون دقیق‌تر است، اما غربالگری دوم توانایی بالاتری در شناسایی نقص‌های لوله عصبی دارد.
۲. اگر غربالگری دوم ریسک بالا نشان دهد، حتما جنین مشکل دارد؟
خیر. نتایج غربالگری تنها احتمال بروز اختلال را نشان می‌دهند و تشخیص قطعی نیستند. در صورت ریسک بالا، آزمایش‌های دقیق‌تری مانند آمنیوسنتز برای بررسی بیشتر توصیه می‌شود.
۳. آیا انجام غربالگری دوم الزامی است؟
انجام این آزمایش از نظر قانونی الزامی نیست، اما از نظر پزشکی به‌شدت توصیه می‌شود، زیرا می‌تواند در تشخیص زودهنگام برخی ناهنجاری‌ها بسیار مؤثر باشد.
۴. آیا نیاز به آمادگی خاصی برای انجام غربالگری دوم وجود دارد؟
خیر. این آزمایش تنها شامل یک نمونه‌گیری خون ساده است و نیازی به ناشتایی یا آمادگی قبلی ندارد.
۵. اگر غربالگری اول انجام شده، باز هم لازم است غربالگری دوم انجام شود؟
بله. زیرا غربالگری دوم اطلاعات تکمیلی و مهمی ارائه می‌دهد که در مرحله اول پوشش داده نمی‌شود. هر دو مرحله برای ارزیابی جامع سلامت جنین ضروری هستند.
۶. آیا می‌توان نتیجه غربالگری دوم را به تنهایی ملاک تصمیم‌گیری قرار داد؟
خیر. نتیجه این آزمایش باید توسط پزشک متخصص تفسیر شود و در صورت نیاز، با سونوگرافی یا آزمایش‌های تشخیصی دیگر تکمیل گردد.
جمع‌بندی و توصیه نهایی به مادران باردار
غربالگری دوم بارداری یکی از مهم‌ترین مراحل پایش سلامت جنین در سه‌ماهه دوم بارداری است. این غربالگری با تکیه بر آزمایش‌های خون مادر، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی احتمال وجود اختلالات ژنتیکی یا نقص‌های مادرزادی در اختیار پزشک قرار دهد. اگرچه این آزمایش ماهیتی غیر تهاجمی دارد و انجام آن با خطر فیزیکی همراه نیست، اما تفسیر صحیح نتایج آن نیازمند دانش تخصصی و مشاوره دقیق پزشکی است.
به مادران گرامی توصیه می‌شود:
- زمان انجام غربالگری دوم را طبق توصیه پزشک و در بازه پیشنهادی (هفته‌های ۱۵ تا ۱۸ بارداری) جدی بگیرند.
- در صورت مشاهده نتایج غیرطبیعی یا نگران‌کننده، پیش از هرگونه تصمیم‌گیری، با متخصص زنان و مشاور ژنتیک مشورت نمایند.
- از مقایسه نتایج خود با دیگران پرهیز کرده و شرایط بدنی و سابقه پزشکی خود را در اولویت تفسیر قرار دهند.
- آگاه باشند که غربالگری به‌منزله تشخیص قطعی نیست، بلکه صرفا راهی برای شناسایی احتمال‌هاست تا بتوان در صورت لزوم، اقدامات بعدی را به‌موقع انجام داد.
در نهایت، آرامش مادر، آگاهی از روند بارداری و همراهی با تیم پزشکی متخصص، بهترین مسیر برای داشتن یک بارداری سالم و مطمئن خواهد بود.
لیست پزشکان مرتبط:
سکینه موید محسنیمتخصص زنان و زایمان | تهران- طاهره لبافمتخصص زنان و زایمان | تهران
- فرزانه چوبسازمتخصص زنان و زایمان | تهران
- فریبا خطیرمتخصص زنان و زایمان | تهران
- حسین آصف جاهمتخصص زنان و زایمان | تهران
- آزاده اکبری سنهمتخصص زنان و زایمان | تهران
- رکسانا رحمتیانمتخصص زنان و زایمان | تهران
- سمانه کاشیجراح و متخصص زنان زایمان نازایی فلوشیپ ناباروری IVF | تهران
- مریم دادخواهجراح و متخصص زنان ، زایمان و نازایی | تهران
- مریم علی اکبرجراح و متخصص زنان و زایمان | تهران
