سزارین چیست و چگونه انجام می‌شود؟

1 روز پیشآخرین بروزرسانی: ۱۴۰۴-۰۵-۲۱

0 زمان تقریبی مطالعه 11 دقیقه

در این مقاله شما خواهید خواند

سزارین چیست؟ راهنمای کامل مراحل، دلایل، خطرات و بهبودی پس از عمل

زایمان سزارین، که به آن عمل C-section نیز گفته می‌شود، یک روش جراحی برای به دنیا آوردن نوزاد است. در این روش، برخلاف زایمان طبیعی که نوزاد از طریق واژن خارج می‌شود، جراح با ایجاد برش‌هایی در ناحیه شکم و رحم مادر، نوزاد را مستقیماً از رحم خارج می‌کند. این عمل می‌تواند به صورت برنامه‌ریزی‌شده (اختیاری)، زمانی که دلایل پزشکی مشخصی از قبل وجود دارد، یا به صورت اورژانسی، هنگامی که سلامت مادر یا نوزاد در طول فرآیند زایمان طبیعی به خطر می‌افتد، انجام شود.

در دهه‌های اخیر، نرخ انجام سزارین در سراسر جهان، از جمله ایران، افزایش چشمگیری داشته است. بر اساس گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO)، در حالی که نرخ ایده‌آل سزارین بین ۱۰ تا ۱۵ درصد تخمین زده می‌شود، این آمار در بسیاری از کشورها بسیار فراتر رفته است. با این حال، باید به خاطر داشت که هدف نهایی هر دو روش زایمان، چه طبیعی و چه سزارین، تضمین یک نتیجه سالم و ایمن برای مادر و نوزاد است. این راهنمای جامع به شما کمک می‌کند تا با تمام جنبه‌های این جراحی مهم، از دلایل انجام آن گرفته تا مراقبت‌های پس از عمل، به طور کامل آشنا شوید.

هزینه عمل سزارین در تهران (تعرفه های دولتی و خصوصی)

سلب مسئولیت مهم

این مقاله صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی تهیه شده است و به هیچ عنوان جایگزین مشاوره، تشخیص یا درمان توسط پزشک متخصص، ماما یا سایر متخصصان حوزه سلامت نیست. تصمیم‌گیری در مورد روش زایمان باید با در نظر گرفتن شرایط پزشکی فردی و پس از مشورت کامل با تیم درمانی شما انجام شود.

نکات کلیدی در یک نگاه

سزارین یک عمل جراحی بزرگ است که در آن نوزاد از طریق برش‌هایی در شکم و رحم مادر متولد می‌شود.
این عمل می‌تواند به دلایل پزشکی ضروری (اورژانسی یا برنامه‌ریزی‌شده) یا در برخی موارد به انتخاب مادر انجام شود.
انواع مختلفی از بیهوشی (عمومی) و بی‌حسی (اپیدورال، اسپاینال) برای این عمل استفاده می‌شود که انتخاب آن به شرایط مادر و نظر تیم پزشکی بستگی دارد.
دوران بهبودی پس از سزارین معمولاً طولانی‌تر از زایمان طبیعی است و نیازمند مراقبت‌های ویژه‌ای در هفته‌های اول پس از زایمان است.
مانند هر جراحی دیگری، سزارین نیز با خطرات و عوارض احتمالی برای مادر و نوزاد همراه است که باید پیش از تصمیم‌گیری به دقت بررسی شوند.

سزارین چیست؟ (تعریف دقیق و پزشکی)

عمل سزارین (Cesarean Section) یک فرآیند جراحی است که در آن جراح برای خارج کردن نوزاد، برشی در دیواره شکم و سپس برشی دیگر در دیواره رحم مادر ایجاد می‌کند. باور عمومی بر این است که نام این عمل از ژولیوس سزار، امپراتور روم، گرفته شده که گفته می‌شود به این روش متولد شده است؛ هرچند شواهد تاریخی قطعی برای این موضوع وجود ندارد.

در این جراحی، نوع برشی که روی رحم ایجاد می‌شود، اهمیت بالایی دارد و می‌تواند بر بارداری‌های آینده تأثیر بگذارد.

انواع برش‌های رحمی در سزارین

برش عرضی تحتانی (Low Transverse): این رایج‌ترین و ایمن‌ترین نوع برش است. به صورت افقی در پایین‌ترین و نازک‌ترین قسمت رحم ایجاد می‌شود. این نوع برش خونریزی کمتری دارد و احتمال پارگی آن در زایمان‌های بعدی بسیار کم است، که این امر شانس زایمان طبیعی پس از سزارین (VBAC) را افزایش می‌دهد.
برش عمودی کلاسیک (Classical): این برش به صورت عمودی در قسمت بالایی و عضلانی رحم ایجاد می‌شود. امروزه به ندرت استفاده می‌شود و معمولاً محدود به شرایط بسیار اورژانسی، موقعیت قرارگیری غیرعادی جنین (مانند وضعیت عرضی) یا وجود جفت سرراهی است. ریسک خونریزی و پارگی رحم در بارداری‌های بعدی با این نوع برش بیشتر است.
برش عمودی تحتانی (Low Vertical): این برش نیز عمودی است اما در قسمت پایینی رحم ایجاد می‌شود. در شرایطی که برش عرضی امکان‌پذیر نباشد، ممکن است از این روش استفاده شود.

ویژگی	برش عرضی تحتانی (افقی)	برش عمودی کلاسیک
محل برش	قسمت پایینی و نازک رحم	قسمت بالایی و عضلانی رحم
میزان خونریزی	کمتر	بیشتر
ریسک پارگی در بارداری بعدی	بسیار کم (کمتر از ۱٪)	بالاتر (۴ تا ۹٪)
امکان VBAC	بله، در اکثر موارد	خیر، توصیه نمی‌شود
موارد استفاده	رایج‌ترین روش	اورژانسی، موقعیت خاص جنین
زمان بهبودی	سریع‌تر	کندتر

چرا سزارین انجام می‌شود؟ (دلایل پزشکی و غیرپزشکی)

تصمیم برای انجام سزارین می‌تواند از قبل برنامه‌ریزی شده باشد یا به صورت ناگهانی و اورژانسی در حین فرآیند زایمان گرفته شود.

۱. سزارین برنامه‌ریزی‌شده (اختیاری یا Elective)

در این حالت، مادر و پزشک از قبل می‌دانند که زایمان طبیعی گزینه مناسب یا ایمنی نیست. دلایل شایع عبارتند از:

سابقه سزارین قبلی: به خصوص اگر برش قبلی از نوع کلاسیک (عمودی) بوده باشد یا دلایلی که منجر به سزارین اول شده، همچنان پابرجا باشند.
چندقلویی: در بارداری‌های دوقلو، سه‌قلو یا بیشتر، به خصوص اگر یکی از جنین‌ها در وضعیت مناسبی برای زایمان نباشد.
جفت سرراهی (Placenta Previa): وضعیتی که در آن جفت به طور کامل یا جزئی دهانه رحم را مسدود کرده و مانع خروج نوزاد می‌شود.
وضعیت قرارگیری نامناسب جنین: اگر جنین در وضعیت بریچ (پاها یا باسن به سمت پایین) یا عرضی قرار داشته باشد و تلاش برای چرخاندن او موفقیت‌آمیز نباشد.
ماکروزومی جنین (Fetal Macrosomia): اگر نوزاد به طور قابل توجهی بزرگ باشد (معمولاً با وزن تخمینی بیش از ۴.۵ کیلوگرم)، ممکن است عبور او از کانال زایمان دشوار یا غیرممکن باشد.
انسداد مکانیکی: وجود تومورهای بزرگ رحمی (فیبروم) یا شکستگی‌های قبلی لگن که کانال زایمان را تنگ کرده‌اند.
عفونت‌های مادر: در مادران مبتلا به هرپس ژنیتال (تبخال تناسلی) فعال یا HIV با بار ویروسی بالا، سزارین برای کاهش خطر انتقال عفونت به نوزاد حین عبور از کانال زایمان توصیه می‌شود.
سزارین به درخواست مادر (CDMR): برخی مادران به دلایلی مانند ترس شدید از درد زایمان (توکوفوبیا)، تمایل به برنامه‌ریزی دقیق برای تاریخ تولد یا نگرانی از عوارض زایمان طبیعی، درخواست سزارین می‌کنند.

۲. سزارین اورژانسی (Emergency)

این نوع سزارین زمانی انجام می‌شود که مشکلی غیرمنتظره در طول فرآیند زایمان طبیعی رخ دهد.

عدم پیشرفت زایمان (Failure to Progress): این شایع‌ترین دلیل سزارین اورژانسی است. زمانی رخ می‌دهد که انقباضات رحمی برای باز کردن دهانه رحم کافی نیستند یا سر نوزاد در لگن پایین نمی‌آید.
زجر جنینی (Fetal Distress): اگر ضربان قلب نوزاد الگوهای نگران‌کننده‌ای را نشان دهد (بسیار کند، بسیار تند یا نامنظم)، ممکن است نشانه‌ای از کمبود اکسیژن باشد و نیاز به زایمان فوری از طریق سزارین وجود دارد.
مشکلات بند ناف: پرولاپس بند ناف (زمانی که بند ناف قبل از نوزاد از دهانه رحم خارج می‌شود) یک وضعیت بسیار خطرناک است که جریان خون و اکسیژن به نوزاد را قطع می‌کند. پیچ خوردن یا تحت فشار قرار گرفتن بند ناف نیز می‌تواند منجر به سزارین اورژانسی شود.
دکولمان جفت (Placental Abruption): جدا شدن ناگهانی و زودرس جفت از دیواره رحم که می‌تواند باعث خونریزی شدید برای مادر و محرومیت نوزاد از اکسیژن شود.
پارگی رحم (Uterine Rupture): یک عارضه نادر اما تهدیدکننده حیات که در آن دیواره رحم، معمولاً در محل اسکار سزارین قبلی، پاره می‌شود.

فرآیند عمل سزارین چگونه است؟ (مراحل گام به گام)

آشنایی با مراحل عمل می‌تواند به کاهش استرس و آمادگی بهتر شما کمک کند.

۱. قبل از عمل

مشاوره: با متخصص بیهوشی در مورد گزینه‌های بی‌حسی یا بیهوشی و مزایا و معایب هرکدام صحبت خواهید کرد.
آزمایش‌ها: معمولاً آزمایش خون برای بررسی گروه خونی و سطح هموگلوبین انجام می‌شود.
ناشتا بودن: از شما خواسته می‌شود که برای حدود ۸ ساعت قبل از عمل از خوردن و آشامیدن خودداری کنید تا از عوارض بیهوشی جلوگیری شود.
آماده‌سازی: در بیمارستان، یک سوند ادراری برای تخلیه مثانه و یک آنژیوکت (IV line) در دست شما برای تزریق مایعات و داروها قرار داده می‌شود. پوست شکم شما نیز تمیز و ضدعفونی خواهد شد.

۲. حین عمل

بیهوشی یا بی‌حسی: این بخش یکی از مهم‌ترین مراحل است.
- بی‌حسی اسپاینال (نخاعی): رایج‌ترین روش است. دارو مستقیماً به مایع مغزی-نخاعی تزریق می‌شود، به سرعت اثر می‌کند و شما از قفسه سینه به پایین کاملاً بی‌حس می‌شوید اما در طول عمل هوشیار هستید و می‌توانید لحظه تولد نوزادتان را ببینید.
- بی‌حسی اپیدورال: دارو به فضای اطراف نخاع (فضای اپیدورال) تزریق می‌شود. شروع اثر آن کندتر از اسپاینال است اما می‌توان کاتتر را برای تزریق مسکن بعد از عمل نیز نگه داشت. در این روش نیز شما هوشیار هستید.
- بیهوشی عمومی: در این روش، شما با تزریق دارو کاملاً به خواب می‌روید و از طریق یک لوله تنفسی، نفس می‌کشید. این روش معمولاً برای سزارین‌های بسیار اورژانسی یا در مواردی که بی‌حسی منطقه‌ای امکان‌پذیر نیست، استفاده می‌شود.

نوع بیهوشی/بی‌حسی	نحوه اجرا	سرعت اثر	هوشیاری مادر	موارد استفاده
اسپاینال (نخاعی)	تزریق یکباره در مایع نخاعی	سریع (چند دقیقه)	هوشیار	سزارین برنامه‌ریزی‌شده و اورژانسی
اپیدورال	تزریق از طریق کاتتر در فضای اپیدورال	کندتر (۱۰-۲۰ دقیقه)	هوشیار	زایمان طبیعی و سزارین
بیهوشی عمومی	تزریق وریدی و استنشاقی	بسیار سریع (کمتر از یک دقیقه)	بیهوش	اورژانس شدید، موارد خاص پزشکی

جراحی: پس از اطمینان از بی‌حسی کامل، جراح برش اول را روی پوست شکم (معمولاً افقی و بالای خط رویش موی ناحیه تناسلی) و سپس برش‌های بعدی را در لایه‌های زیرین ایجاد می‌کند تا به رحم برسد. پس از برش رحم، نوزاد به آرامی خارج می‌شود. کل این فرآیند از شروع تا تولد نوزاد معمولاً ۱۰ تا ۱۵ دقیقه طول می‌کشد.
مراحل پایانی: پس از تولد نوزاد، بند ناف بریده شده و جفت نیز از رحم خارج می‌شود. سپس جراح با دقت لایه‌های رحم و شکم را بخیه می‌زند. این بخش بیشترین زمان عمل، یعنی حدود ۳۰ تا ۴۵ دقیقه را به خود اختصاص می‌دهد.

۳. بعد از عمل (در بیمارستان)

ریکاوری: شما به اتاق ریکاوری منتقل می‌شوید و علائم حیاتی شما (فشار خون، نبض، تنفس)، میزان خونریزی واژینال و سفتی رحم به دقت کنترل می‌شود.
مدیریت درد: با از بین رفتن اثر بی‌حسی، درد شروع می‌شود که با داروهای مسکن تزریقی یا خوراکی کنترل خواهد شد.
حرکت: شما تشویق می‌شوید که در اسرع وقت (معمولاً ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از عمل) با کمک از تخت بلند شده و راه بروید. این کار به جلوگیری از تشکیل لخته خون و بهبود عملکرد روده‌ها کمک می‌کند.
شیردهی: می‌توانید به محض آمادگی، شیردهی به نوزاد خود را آغاز کنید.
بستری: معمولاً بین ۲ تا ۴ روز در بیمارستان خواهید ماند تا تیم پزشکی از پایداری وضعیت شما و نوزاد اطمینان حاصل کنند.

خطرات و عوارض سزارین (برای مادر و نوزاد)

مهم: قبل از هرگونه اقدام درمانی، حتماً با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.

سزارین یک جراحی بزرگ است و مانند هر عمل دیگری، با خطرات و عوارض بالقوه همراه است.

۱. عوارض برای مادر

عفونت: ریسک عفونت در محل برش جراحی (زخم) یا در دیواره داخلی رحم (اندومتریت) وجود دارد.
خونریزی شدید (هموراژی): سزارین معمولاً با خونریزی بیشتری نسبت به زایمان طبیعی همراه است. در موارد نادر، ممکن است نیاز به تزریق خون یا حتی جراحی برای برداشتن رحم (هیسترکتومی) برای کنترل خونریزی وجود داشته باشد.
لخته شدن خون: خطر تشکیل لخته خون در وریدهای عمقی پا یا لگن (DVT) پس از جراحی افزایش می‌یابد. این لخته‌ها می‌توانند حرکت کرده و باعث آمبولی ریه شوند که یک وضعیت تهدیدکننده حیات است.
آسیب به ارگان‌های مجاور: در موارد نادر، ممکن است مثانه یا روده‌ها در حین جراحی آسیب ببینند که نیاز به ترمیم جراحی دارد.
عوارض بیهوشی: واکنش‌های آلرژیک به داروها، مشکلات تنفسی، و سردرد شدید پس از بی‌حسی اسپاینال از عوارض احتمالی هستند.
عوارض بلندمدت:
- چسبندگی‌های داخلی: بافت اسکار می‌تواند باعث چسبیدن اندام‌های داخلی به یکدیگر شود و در آینده باعث درد مزمن لگن یا ناباروری شود.
- مشکلات در بارداری‌های آینده: ریسک جفت سرراهی و چسبندگی جفت (Placenta Accreta) که یک وضعیت بسیار خطرناک است، در بارداری‌های بعدی افزایش می‌یابد.

۲. عوارض برای نوزاد

مشکلات تنفسی: تاکی‌پنه گذرای نوزاد (TTN) که یک نوع دیسترس تنفسی موقت است، در نوزادان سزارینی شایع‌تر است. فشاری که در حین زایمان طبیعی به قفسه سینه نوزاد وارد می‌شود، به خروج مایعات از ریه‌های او کمک می‌کند، فرآیندی که در سزارین رخ نمی‌دهد.
آسیب جراحی تصادفی: هرچند بسیار نادر است، اما احتمال ایجاد بریدگی سطحی روی پوست نوزاد با تیغ جراحی وجود دارد.
تأثیر بر میکروبیوم: نوزاد در زایمان طبیعی با باکتری‌های مفید کانال زایمان مادر تماس پیدا می‌کند که به شکل‌گیری سیستم ایمنی او کمک می‌کند. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که عدم این تماس در سزارین ممکن است بر سلامت بلندمدت نوزاد تأثیر بگذارد.

بهبودی و مراقبت‌های پس از سزارین

مهم: قبل از هرگونه اقدام درمانی، حتماً با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.

دوران نقاهت پس از سزارین معمولاً ۶ تا ۸ هفته طول می‌کشد و نیازمند صبر و مراقبت دقیق است.

۱. در هفته اول

مدیریت درد: به طور منظم از داروهای مسکن تجویز شده توسط پزشک استفاده کنید.
مراقبت از زخم: محل بخیه را تمیز و خشک نگه دارید. معمولاً می‌توانید روزانه دوش بگیرید اما از غوطه‌ور شدن در وان یا شنا کردن خودداری کنید.
استراحت: تا حد امکان استراحت کنید. از بلند کردن هر چیزی سنگین‌تر از نوزادتان خودداری کنید.
تغذیه و مایعات: برای جلوگیری از یبوست، مایعات فراوان بنوشید و رژیم غذایی سرشار از فیبر داشته باشید.
خونریزی واژینال (لوشیا): تا چند هفته خونریزی واژینال خواهید داشت که طبیعی است. از پدهای بهداشتی استفاده کنید و از به کار بردن تامپون خودداری کنید.

۲. در هفته‌های بعدی (۲ تا ۶ هفته)

افزایش فعالیت: به تدریج فعالیت‌های خود را افزایش دهید. پیاده‌روی کوتاه یک ورزش عالی برای شروع است.
مراقبت‌های عاطفی: تغییرات هورمونی پس از زایمان می‌تواند باعث نوسانات خلقی شود. در مورد احساسات خود با شریک زندگی، دوستان یا یک مشاور صحبت کنید و به علائم افسردگی پس از زایمان (مانند غمگینی مداوم، از دست دادن علاقه، یا افکار آسیب رساندن به خود یا نوزاد) هوشیار باشید.
رانندگی و ورزش: معمولاً پس از ۴ تا ۶ هفته و با تأیید پزشک می‌توانید رانندگی را از سر بگیرید. برای شروع ورزش‌های سنگین‌تر باید بیشتر صبر کنید.
علائم هشداردهنده: در صورت مشاهده هر یک از علائم زیر فوراً با پزشک خود تماس بگیرید:
- تب بالای ۳۸ درجه سانتی‌گراد
- قرمزی، تورم، گرما یا ترشحات چرکی از محل زخم
- درد شدید و فزاینده
- خونریزی شدید واژینال (خیس شدن یک پد در کمتر از یک ساعت)
- درد، تورم یا قرمزی در یکی از پاها
- تنگی نفس یا درد قفسه سینه

بخش پرسش‌های متداول (FAQ)

۱. آیا بعد از سزارین می‌توان زایمان طبیعی داشت (VBAC)؟ بله، برای بسیاری از زنان امکان زایمان طبیعی پس از سزارین (VBAC) وجود دارد. این امر به عواملی مانند نوع برش سزارین قبلی (باید عرضی باشد)، دلیل سزارین قبلی و عدم وجود مشکلات دیگر در بارداری فعلی بستگی دارد. این تصمیم باید با مشورت دقیق با پزشک گرفته شود.

۲. جای بخیه سزارین چقدر طول می‌کشد تا بهبود یابد و آیا از بین می‌رود؟ بهبودی اولیه زخم حدود ۶ هفته طول می‌کشد. با گذشت زمان، اسکار (جای زخم) به تدریج کمرنگ‌تر و صاف‌تر می‌شود، اما به طور کامل از بین نمی‌رود. ظاهر نهایی اسکار به ژنتیک پوست شما و نحوه بهبودی آن بستگی دارد.

۳. آیا می‌توانم بلافاصله بعد از سزارین به نوزادم شیر بدهم؟ بله، کاملاً. تشویق می‌شود که شیردهی را در همان ساعت اول پس از تولد در اتاق ریکاوری شروع کنید. پرستاران به شما کمک می‌کنند تا پوزیشن‌های مناسبی (مانند خوابیده به پهلو یا استفاده از بالش شیردهی) پیدا کنید که به زخم شما فشار وارد نکند.

۴. عمل سزارین چقدر طول می‌کشد؟ کل عمل از ابتدا تا انتها معمولاً حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه زمان می‌برد. بخش هیجان‌انگیز آن، یعنی تولد نوزاد، خیلی سریع و در ۱۰ تا ۱۵ دقیقه اول اتفاق می‌افتد. بخش عمده زمان صرف بخیه زدن دقیق لایه‌های مختلف رحم و شکم می‌شود.

۵. آیا سزارین درد دارد؟ در حین عمل، به دلیل بی‌حسی کامل، شما هیچ دردی احساس نخواهید کرد (ممکن است حس کشش یا فشار را متوجه شوید). اما پس از از بین رفتن اثر داروها، درد در محل زخم طبیعی است. این درد با داروهای مسکن قوی در بیمارستان و داروهای خوراکی در خانه به خوبی کنترل می‌شود.

راهکارهای نهایی برای مدیریت زایمان سزارین

زایمان سزارین یک مداخله پزشکی نجات‌بخش است که در صورت لزوم، سلامت مادر و نوزاد را تضمین می‌کند. این عمل، چه به صورت برنامه‌ریزی‌شده و چه اورژانسی، یک جراحی بزرگ با مزایا، خطرات و دوره بهبودی مشخص است. آگاهی از دلایل انجام آن، مراحل عمل و مراقبت‌های پس از آن، به شما قدرت می‌دهد تا با آمادگی و آرامش بیشتری این تجربه را پشت سر بگذارید.

مهم‌ترین گام، داشتن ارتباطی باز و صادقانه با تیم درمانی‌تان است. در مورد تمام نگرانی‌ها، سوالات و اولویت‌های خود با آن‌ها صحبت کنید. به یاد داشته باشید که بهترین روش زایمان، ایمن‌ترین روش برای شما و فرزندتان است.

برای ارزیابی دقیق شرایط خود و دریافت یک برنامه زایمان ایمن و متناسب با نیازهایتان، حتماً با پزشک متخصص زنان و زایمان یا مامای خود مشورت کنید.