مرحله آخر پارکینسون چقدر طول میکشد ؟ علائم و مدیریت
درک مرحله نهایی پارکینسون: علائم، مدیریت و چشم‌انداز آینده
بیماری پارکینسون، یک اختلال عصبی پیش‌رونده و پیچیده است که اغلب با علائم حرکتی مانند لرزش، سفتی عضلات و کندی حرکت شناخته می‌شود. با این حال، این بیماری سفری طولانی و منحصربه‌فرد برای هر فرد است که بسیار فراتر از این علائم اولیه ادامه می‌یابد. این سفر نه تنها جسم بیمار، بلکه روحیه، شناخت و کل ساختار زندگی خانوادگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با گذشت زمان، پارکینسون می‌تواند به مراحل پیشرفته‌تری وارد شود که چالش‌های جدید و قابل توجهی را برای بیماران، خانواده‌ها و مراقبان آن‌ها به همراه دارد. درک این مراحل، به‌ویژه مرحله نهایی، نه تنها برای مدیریت بهتر بیماری بلکه برای برنامه‌ریزی آگاهانه، کاهش ترس از ناشناخته‌ها و مهم‌تر از همه، حفظ کرامت انسانی بیمار، امری حیاتی است.
بسیاری از خانواده‌ها با پیشرفت بیماری، با سوالات سخت و نگران‌کننده‌ای روبرو می‌شوند. مرحله آخر پارکینسون دقیقاً چه ویژگی‌هایی دارد؟ چه چالش‌هایی در انتظار ماست؟ آیا عزیز ما درد میکشد؟ و شاید مهم‌ترین سوال این باشد: این دوره چقدر ممکن است طول بکشد؟ این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع، مبتنی بر شواهد و دلسوزانه، به این سوالات پاسخ می‌دهد. ما به بررسی دقیق علائم حرکتی و غیرحرکتی، گزینه‌های مدیریتی با تمرکز بر تغییر فلسفه مراقبت از “درمان” به “آرامش”، و چشم‌انداز واقع‌بینانه در مرحله نهایی بیماری پارکینسون خواهیم پرداخت تا شما را در این مسیر دشوار یاری کنیم.
سلب مسئولیت مهم: اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفاً برای اهداف آموزشی و افزایش آگاهی است و هرگز نباید جایگزین مشاوره، تشخیص یا درمان حرفه‌ای پزشکی شود. وضعیت هر بیمار منحصربه‌فرد است و تصمیم‌گیری در مورد مراقبت‌های بهداشتی باید همیشه با مشورت یک پزشک متخصص مغز و اعصاب یا سایر ارائه‌دهندگان خدمات بهداشتی واجد شرایط انجام شود.
نکات کلیدی در یک نگاه
- مرحله ۵ پارکینسون با وابستگی کامل بیمار به ویلچر یا تخت و نیاز به مراقبت شبانه‌روزی برای تمام فعالیت‌های روزمره مشخص می‌شود.
- طول این مرحله ثابت نیست و برای هر فرد متفاوت است. پارکینسون مستقیماً کشنده نیست، بلکه عوارض ثانویه مانند ذات‌الریه، زمین خوردن یا زخم بستر، علت اصلی کاهش طول عمر هستند.
- در مرحله نهایی، علائم غیرحرکتی مانند زوال عقل، توهمات و مشکلات شدید بلع، اغلب از علائم حرکتی چالش‌برانگیزتر می‌شوند.
- تمرکز درمان از تلاش برای کند کردن بیماری به مراقبت تسکینی تغییر می‌کند که هدف آن به حداکثر رساندن کیفیت زندگی، راحتی و کرامت بیمار است.
- گفتگوی باز و صادقانه با تیم پزشکی در مورد برنامه‌ریزی مراقبت‌های پیشرفته برای اطمینان از احترام به خواسته‌های بیمار ضروری است.
مراحل بیماری پارکینسون: مقیاس هون و یار (Hoehn and Yahr) به زبان ساده
برای درک بهتر مرحله نهایی، ابتدا باید با سیستمی که متخصصان برای طبقه‌بندی پیشرفت پارکینسون استفاده می‌کنند، آشنا شویم. رایج‌ترین سیستم، مقیاس “هون و یار” است که بیماری را بر اساس شدت علائم حرکتی به پنج مرحله تقسیم می‌کند.
از مرحله ۱ تا ۴: یک مرور کلی
- مرحله ۱: علائم خفیف و معمولاً یک‌طرفه هستند (مثلاً لرزش فقط در یک دست). تأثیر کمی بر زندگی روزمره دارد و فرد کاملاً مستقل است.
- مرحله ۲: علائم به هر دو طرف بدن گسترش می‌یابند. ممکن است وضعیت بدن کمی خمیده شود و گفتار آرام‌تر گردد، اما تعادل هنوز خوب است و فرد بدون کمک راه می‌رود.
- مرحله ۳: این مرحله یک نقطه عطف محسوب می‌شود زیرا مشکلات تعادلی به دلیل از دست رفتن رفلکس‌های قامت (Postural Reflexes) ظاهر می‌شود. حرکات کندتر شده و خطر زمین خوردن به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد، اگرچه بیمار هنوز از نظر فیزیکی مستقل است.
- مرحله ۴: علائم شدید و ناتوان‌کننده هستند. بیمار برای راه رفتن به واکر یا کمک فردی دیگر نیاز دارد. زندگی مستقل دیگر امکان‌پذیر نیست و فرد برای انجام کارهای روزمره مانند لباس پوشیدن یا تهیه غذا به کمک قابل توجهی نیاز دارد.
مرحله ۵ پارکینسون به چه معناست؟
مرحله ۵، پیشرفته‌ترین و شدیدترین مرحله بیماری پارکینسون است. در این مرحله، بیمار استقلال حرکتی خود را به طور کامل از دست می‌دهد. این مرحله چیزی فراتر از نیاز به کمک است؛ این یک حالت وابستگی کامل است. ویژگی‌های اصلی این مرحله عبارتند از:
- وابستگی کامل: بیمار برای هرگونه جابجایی به ویلچر نیاز دارد یا به دلیل سفتی شدید و ضعف، کاملاً در تخت بستری است.
- ناتوانی در ایستادن: حتی با کمک دو نفر، فرد قادر به تحمل وزن خود یا برداشتن قدم نیست. سفتی شدید پاها و پدیده “یخ زدن” که در آن پاها به زمین می‌چسبند، مانع از هرگونه حرکت ارادی می‌شود.
- نیاز به مراقبت شبانه‌روزی: بیمار برای تمام فعالیت‌های زندگی روزمره، از جمله خوردن، نوشیدن، شستشو، استفاده از سرویس بهداشتی و حتی چرخیدن در تخت برای جلوگیری از زخم بستر، به کمک ۲۴ ساعته نیاز دارد.
رسیدن به این مرحله نشان‌دهنده آسیب گسترده به سلول‌های عصبی در سراسر مغز است که نه تنها بر سیستم حرکتی، بلکه بر عملکردهای شناختی، روانی و خودمختار بدن نیز تأثیر عمیقی می‌گذارد.
علائم و چالش‌های اصلی در مرحله آخر پارکینسون
در حالی که علائم حرکتی در مرحله ۵ به اوج خود می‌رسند، این علائم غیرحرکتی هستند که اغلب بیشترین پریشانی را برای بیمار و خانواده ایجاد می‌کنند و مدیریت آن‌ها نیازمند تخصص، صبر و شفقت است.
تشدید علائم حرکتی
در این مرحله، بدن بیمار در زندان سفتی و بی‌حرکتی گرفتار می‌شود.
- سفتی عضلات: این حالت می‌تواند آنقدر شدید باشد که باعث درد مداوم در مفاصل و عضلات شود. اندام‌ها ممکن است در وضعیت‌های خمیده قفل شوند (انقباض) که مراقبت‌های بهداشتی را دشوار می‌کند.
- کندی حرکتی : این وضعیت به آکینزی یا ناتوانی کامل در شروع حرکت تبدیل می‌شود. حتی ساده‌ترین حرکات مانند تغییر حالت چهره یا پلک زدن به شدت کاهش می‌یابد و چهره‌ای بی‌حالت و ماسک‌مانند ایجاد می‌کند.
- قفل شدن: این پدیده دیگر فقط به پاها محدود نمی‌شود و می‌تواند گفتار، بلع و حتی تنفس را تحت تأثیر قرار دهد و لحظات ترسناکی را برای بیمار رقم بزند.
علائم غیرحرکتی غالب
چالش‌های اصلی در مرحله ۵ فراتر از حرکت هستند و اغلب مدیریت آن‌ها پیچیده‌تر است:
- زوال عقل پارکینسون (Parkinson’s Disease Dementia): بیش از ۷۵ درصد بیماران در مراحل پیشرفته دچار زوال عقل می‌شوند. این وضعیت با اختلالات شدید در عملکردهای اجرایی (برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری)، توجه و پردازش دیداری-فضایی مشخص می‌شود. بیمار ممکن است در دنبال کردن یک مکالمه ساده ناتوان باشد، اعضای خانواده را نشناسد یا در محیط آشنای خود کاملاً سردرگم شود.
- روان‌پریشی : توهمات بینایی (دیدن افراد، حیوانات یا اشکالی که وجود ندارند) و هذیان‌های پارانوئید (باورهای نادرست مبنی بر اینکه دیگران قصد آسیب رساندن به او را دارند) بسیار شایع هستند. این علائم می‌توانند ناشی از پیشرفت بیماری یا عوارض جانبی داروهای پارکینسون باشند و مدیریت آن‌ها نیازمند تنظیم دقیق داروها توسط پزشک است.
- مشکلات شدید بلع : این یکی از خطرناک‌ترین عوارض است. ضعف و ناهماهنگی عضلات گلو، بلعیدن را به یک فرآیند پرخطر تبدیل می‌کند. این امر نه تنها خطر ذات‌الریه آسپیراسیون را به شدت افزایش می‌دهد، بلکه می‌تواند منجر به سوءتغذیه و کم‌آبی شدید بدن شود. گاهی اوقات آسپیراسیون “خاموش” است، یعنی بدون سرفه یا علائم واضح رخ می‌دهد و تشخیص آن را دشوارتر می‌کند.
- مشکلات ارتباطی: گفتار بسیار آهسته، بریده‌بریده، با حجم صدای بسیار پایین و نامفهوم می‌شود. همراه با چهره بی‌احساس، این امر ارتباط کلامی و عاطفی با عزیزتان را تقریباً غیرممکن می‌سازد و منجر به انزوای عمیق بیمار می‌شود.
- بی‌اختیاری: از دست دادن کنترل مثانه و روده در این مرحله شایع است. این موضوع علاوه بر ایجاد چالش‌های بهداشتی (خطر عفونت‌های پوستی و ادراری)، می‌تواند تأثیر روانی عمیقی بر عزت نفس و کرامت بیمار داشته باشد.
جدول: مقایسه چالش‌های کلیدی در مراحل ۴ و ۵ پارکینسون
| ویژگی | مرحله ۴ | مرحله ۵ |
|---|---|---|
| تحرک | قادر به ایستادن و راه رفتن با کمک (مانند واکر) است. | قادر به ایستادن یا راه رفتن نیست؛ وابسته به ویلچر یا تخت. |
| استقلال | برای بسیاری از فعالیت‌ها به کمک نیاز دارد اما کاملاً وابسته نیست. | برای تمام فعالیت‌های روزمره به مراقبت شبانه‌روزی نیاز دارد. |
| وضعیت شناختی | ممکن است مشکلات شناختی خفیف تا متوسط وجود داشته باشد. | احتمال بالای زوال عقل شدید و سردرگمی. |
| بلع و گفتار | مشکلات بلع و گفتار ممکن است وجود داشته باشد اما قابل مدیریت است. | مشکلات شدید بلع (خطر بالای آسپیراسیون) و گفتار نامفهوم. |
| ریسک اصلی | زمین خوردن و شکستگی‌ها. | ذات‌الریه، زخم بستر، سوءتغذیه. |
مرحله آخر پارکینسون چقدر طول میکشد؟ بررسی واقع‌بینانه طول عمر
مهم: قبل از هرگونه اقدام درمانی یا تصمیم‌گیری بر اساس اطلاعات زیر، حتماً با پزشک یا تیم درمانی خود مشورت کنید.
این سوال یکی از سخت‌ترین و رایج‌ترین پرسش‌هایی است که خانواده‌ها می‌پرسند. پاسخ کوتاه و صادقانه این است: هیچ جدول زمانی مشخصی وجود ندارد. طول مرحله نهایی پارکینسون می‌تواند از چند ماه تا چند سال متغیر باشد و به شدت به شرایط فردی بیمار، کیفیت مراقبت و مدیریت عوارض بستگی دارد.
چرا پاسخ به این سوال دشوار است؟
نکته حیاتی که باید به خاطر داشت این است که بیماری پارکینسون به خودی خود یک بیماری کشنده نیست. بیماران “از پارکینسون” نمی‌میرند، بلکه در اثر عوارض ناشی از بیماری در مراحل پیشرفته جان خود را از دست می‌دهند. بنابراین، طول عمر در این مرحله به طور مستقیم به نحوه پیشگیری و مدیریت این عوارض بستگی دارد. این عوارض به صورت یک چرخه معیوب عمل می‌کنند: بی‌حرکتی خطر زخم بستر و عفونت را افزایش می‌دهد، مشکلات بلع منجر به سوءتغذیه و ضعف سیستم ایمنی می‌شود، و زوال عقل توانایی بیمار برای همکاری در مراقبت را کاهش می‌دهد.
عوامل کلیدی مؤثر بر پیش‌آگهی در مرحله نهایی
چندین عامل می‌توانند بر مدت زمان و کیفیت زندگی در مرحله ۵ تأثیر بگذارند:
- مشکلات بلع و ذات‌الریه: این بزرگترین عامل خطر است. ذات‌الریه آسپیراسیون مکرر، شایع‌ترین علت مستقیم مرگ در بیماران پارکینسون پیشرفته است. مدیریت دقیق تغذیه و بهداشت دهان برای کاهش این خطر حیاتی است.
- وضعیت شناختی: بیمارانی که دچار زوال عقل شدید هستند، پیش‌آگهی ضعیف‌تری دارند. آن‌ها کمتر قادر به درک و پیروی از دستورالعمل‌های مراقبتی هستند، نیازهای خود را به سختی بیان می‌کنند و بیشتر در معرض عوارض قرار می‌گیرند.
- بی‌حرکتی و عوارض آن: بستری بودن طولانی‌مدت خطر زخم بستر را به شدت افزایش می‌دهد که می‌تواند منجر به عفونت‌های شدید و سپسیس (عفونت خون) شود. همچنین خطر لخته شدن خون در پاها (ترومبوز ورید عمقی) که می‌تواند به ریه‌ها منتقل شود (آمبولی ریه) و کشنده باشد، افزایش می‌یابد.
- وضعیت تغذیه: سوءتغذیه و کم‌آبی بدن به دلیل مشکلات بلع، سیستم ایمنی را تضعیف کرده و بدن را در برابر هر نوع عفونتی آسیب‌پذیرتر می‌کند و روند بهبودی زخم‌ها را کند می‌سازد.
- عفونت‌های مکرر: عفونت‌های ادراری به دلیل استفاده از سوند یا بی‌اختیاری، و عفونت‌های پوستی از دیگر خطرات جدی هستند که می‌توانند به سرعت وضعیت بیمار را بحرانی کنند.
مدیریت و مراقبت در مرحله نهایی: تمرکز بر کیفیت زندگی
مهم: استراتژی‌های مدیریتی زیر باید تحت نظارت دقیق تیم پزشکی، شامل متخصص مغز و اعصاب، متخصص مراقبت تسکینی و سایر درمانگران، اجرا شوند.
با ورود به مرحله نهایی، اهداف مراقبت به طور اساسی تغییر می‌کند. تمرکز از تلاش برای “درمان” بیماری و بهینه‌سازی عملکرد حرکتی، به سمت بهبود کیفیت زندگی، حفظ کرامت و تضمین راحتی بیمار معطوف می‌شود.
نقش مراقبت تسکینی
مراقبت تسکینی یک رویکرد تخصصی و انسان‌محور است که بر تسکین علائم آزاردهنده فیزیکی، روانی و معنوی متمرکز است. برخلاف تصور عموم، این مراقبت فقط برای پایان عمر نیست و می‌تواند از مراحل اولیه بیماری شروع شود. در مرحله نهایی، تیم مراقبت تسکینی (شامل پزشک، پرستار، مددکار اجتماعی و مشاور معنوی) به مدیریت موارد زیر کمک می‌کند:
- درد مزمن ناشی از سفتی و بی‌حرکتی
- اضطراب، افسردگی، آشفتگی و روان‌پریشی
- یبوست شدید، تهوع و مشکلات گوارشی
- تنگی نفس و سایر علائم ناراحت‌کننده
- حمایت روحی و معنوی از بیمار و ارائه مشاوره به خانواده برای تصمیم‌گیری‌های سخت
مراقبت آسایشگاهی
مراقبت آسایشگاهی نوع خاصی از مراقبت تسکینی است که زمانی ارائه می‌شود که پیش‌بینی می‌شود بیمار کمتر از شش ماه زنده بماند و اهداف مراقبت کاملاً بر راحتی متمرکز شده است. در این مرحله، تمام درمان‌های تهاجمی یا آزمایش‌های غیرضروری متوقف شده و تمام تلاش‌ها برای تضمین یک پایان عمر آرام و با کرامت صورت می‌گیرد. تیم آسایشگاه مراقبت‌های لازم را در منزل یا در یک مرکز تخصصی ارائه می‌دهد و حمایت‌های گسترده‌ای را برای خانواده در طول این دوره و پس از فوت بیمار (حمایت سوگواری) فراهم می‌کند.
استراتژی‌های دارویی و غیردارویی
- داروها: رویکرد “کمتر، بهتر است” اغلب اتخاذ می‌شود. دوزهای بالای لوودوپا که ممکن است باعث توهمات و گیجی شوند، به دقت کاهش یافته و داروهایی با عوارض کمتر برای کنترل علائم روان‌پریشی (مانند کوئتیاپین یا کلوزاپین) تجویز می‌شوند. هدف، یافتن تعادلی بین کنترل علائم آزاردهنده و به حداقل رساندن عوارض جانبی است.
- تغذیه: این یک چالش بزرگ است. با مشورت گفتاردرمانگر و متخصص تغذیه، ممکن است نیاز به تغییر بافت غذاها (پوره کردن) و غلیظ کردن مایعات باشد. در موارد بسیار شدید، بحث در مورد استفاده از لوله تغذیه پیش می‌آید که یک تصمیم اخلاقی و پزشکی پیچیده با مزایا و معایب خاص خود است و باید با در نظر گرفتن خواسته‌های بیمار و کیفیت زندگی او گرفته شود.
- توانبخشی حمایتی: اگرچه بیمار بی‌حرکت است، فیزیوتراپی ملایم (حرکات کششی غیرفعال) برای جلوگیری از درد و انقباض مفاصل، و کاردرمانی برای آموزش روش‌های صحیح جابجایی و وضعیت‌دهی به مراقبان برای جلوگیری از زخم بستر و مشکلات تنفسی، همچنان اهمیت حیاتی دارد.
حمایت از مراقبان: یک بخش ضروری از مسیر درمان
مراقبت از یک بیمار در مرحله نهایی پارکینسون یک مسئولیت ۲۴ ساعته و طاقت‌فرساست که می‌تواند سلامت جسمی، روانی، مالی و اجتماعی مراقب را به شدت به خطر اندازد. فرسودگی شغلی در میان مراقبان بسیار شایع است. اگر شما یک مراقب هستید، به یاد داشته باشید که برای مراقبت از عزیزتان، ابتدا باید از خودتان مراقبت کنید. به دنبال مراقبت استراحتی باشید، که به شما فرصتی برای استراحت و بازیابی انرژی می‌دهد. از دوستان و خانواده کمک بخواهید و وظایف را تقسیم کنید. به گروه‌های حمایتی برای مراقبان (چه حضوری و چه آنلاین) بپیوندید تا تجربیات خود را با دیگران به اشتراک بگذارید و بدانید که تنها نیستید.
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. آیا همه بیماران پارکینسون به مرحله ۵ می‌رسند؟ خیر. پیشرفت بیماری پارکینسون بسیار متغیر است. برخی از افراد ممکن است سال‌ها یا حتی دهه‌ها در مراحل اولیه یا میانی باقی بمانند و قبل از رسیدن به مرحله ۵، به دلایل دیگری مرتبط با افزایش سن فوت کنند.
۲. شایع‌ترین علت مرگ در بیماران مبتلا به پارکینسون پیشرفته چیست؟ ذات‌الریه آسپیراسیون شایع‌ترین علت مستقیم مرگ است. پس از آن، سپسیس (عفونت خون) ناشی از زخم بستر یا عفونت‌های ادراری، و آمبولی ریه ناشی از لخته شدن خون در پاها، از دیگر علل اصلی مرگ‌ومیر هستند.
۳. آیا در مرحله آخر پارکینسون، داروهای لوودوپا هنوز مؤثر هستند؟ لوودوپا ممکن است هنوز تا حدی به کاهش سفتی عضلات و درد ناشی از آن کمک کند، اما اثربخشی آن بر تحرک کلی به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. در این مرحله، عوارض جانبی آن (مانند توهمات و افت فشار خون) اغلب از مزایای آن بیشتر می‌شود، به همین دلیل پزشکان معمولاً دوز آن را کاهش می‌دهند یا آن را قطع می‌کنند.
۴. چگونه می‌توان با توهمات بیمار در مرحله نهایی برخورد کرد؟ مهم است که با آرامش و اطمینان‌بخشی واکنش نشان دهید. با بیمار بحث نکنید یا سعی نکنید واقعیت او را انکار کنید. در عوض، می‌توانید بگویید “من می‌دانم که تو آن شخص را می‌بینی، اما او اینجا نیست و تو در امان هستی”. محیط را آرام، ساده و با نور مناسب نگه دارید و این موضوع را فوراً با پزشک در میان بگذارید.
۵. چه زمانی باید به فکر مراقبت آسایشگاهی باشیم؟ زمانی که بیمار دچار عفونت‌های مکرر می‌شود که نیاز به بستری شدن دارند، کاهش وزن ناخواسته و قابل توجهی دارد، بیشتر وقت خود را در تخت می‌گذراند، و بار مراقبت برای خانواده طاقت‌فرسا شده است، زمان مناسبی برای گفتگو با پزشک در مورد ارجاع به خدمات آسایشگاهی است. این یک نشانه از تسلیم شدن نیست، بلکه یک گام فعال برای تضمین بهترین کیفیت زندگی ممکن در زمان باقی‌مانده است.
راهکارهای نهایی برای مدیریت پارکینسون پیشرفته
مواجهه با مرحله نهایی پارکینسون بدون شک یکی از دشوارترین تجربیات برای هر خانواده‌ای است. با این حال، با دانش، برنامه‌ریزی و حمایت صحیح، می‌توان این دوره را با حداکثر آرامش و کرامت برای بیمار سپری کرد. به یاد داشته باشید که مرحله ۵ با وابستگی کامل حرکتی و غلبه علائم غیرحرکتی تعریف می‌شود. طول این دوره ثابت نیست و به شدت به کیفیت مراقبت و مدیریت عوارض، به ویژه مشکلات بلع و عفونت‌ها، بستگی دارد.
مهم‌ترین گام، داشتن یک گفتگوی صریح و زودهنگام با تیم پزشکی در مورد اهداف و خواسته‌های بیمار برای این مرحله از زندگی است. تدوین یک برنامه مراقبتی پیشرفته، که شامل اسنادی مانند وکالت‌نامه پزشکی و وصیت‌نامه زنده است، یک هدیه ارزشمند به خانواده شماست. این کار تضمین می‌کند که تصمیمات پزشکی مطابق با ارزش‌ها و کرامت عزیزتان گرفته شود و بار سنگین تصمیم‌گیری را از دوش شما برمی‌دارد. برای ارزیابی دقیق شرایط و دریافت بهترین راهنمایی، همواره با متخصص مغز و اعصاب و تیم مراقبت تسکینی خود در ارتباط نزدیک باشید.
منابع
- https://www.parkinson.org
- https://www.apdaparkinson.org/
- https://www.mayoclinic.org
- https://www.nhs.uk
لیست پزشکان مرتبط:
طیبه عباسیونمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران- مهدی سخابخشمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- بابک زمانیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- رویا ابوالفضلیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- علیرضا رنجبر نائینیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- سید سهراب هاشمی فشارکیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- کلینیک مغز و اعصاب نورالیکلینیک مغز و اعصاب و نوروساینس | تهران
- ساناز معصومیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- منیره اسلامیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
- فاطمه شعبانیمتخصص مغز و اعصاب (نورولوژی) | تهران
