داروی متوکلوپرامید چیست؟ نحوه مصرف و عوارض آن
متوکلوپرامید (به انگلیسی: Metoclopramide ) یا پلازیل، یکی از داروهای پرکاربرد در حوزه گوارش، نقش مهمی در مدیریت و درمان طیف وسیعی از مشکلات گوارشی و تهوع ایفا می‌کند. این دارو با تأثیر بر سیستم عصبی و عضلانی دستگاه گوارش، به بهبود حرکات روده و کاهش علائم آزاردهنده‌ای مانند تهوع و استفراغ کمک می‌کند.
چه شما یک بیمار مبتلا به گاستروپارزی باشید و چه با تهوع ناشی از شیمی‌درمانی دست و پنجه نرم کنید، متوکلوپرامید می‌تواند زندگی شما را دگرگون کند. در این مقاله، به‌طور جامع به بررسی موارد مصرف، مکانیسم اثر، فارماکوکینتیک، منع مصرف، عوارض جانبی، تداخلات دارویی، هشدارها و توصیه‌های دارویی متوکلوپرامید پرداخته‌ایم تا شما را با این داروی مؤثر بیشتر آشنا کنیم.
Metoclopramide is used to treat the symptoms of slow stomach emptying (gastroparesis) in patients with diabetes. It works by increasing the movements or contractions of the stomach and intestines. It relieves symptoms such as nausea, vomiting, heartburn, a feeling of fullness after meals, and loss of appetite.
متوکلوپرامید برای درمان علائم تخلیه کند معده (گاستروپارزی) در بیماران دیابتی استفاده می شود. با افزایش حرکات یا انقباضات معده و روده عمل می کند. علائمی مانند حالت تهوع، استفراغ، سوزش سر دل، احساس سیری بعد از غذا و از دست دادن اشتها را تسکین می دهد.
منبع: mayoclinic
موارد مصرف متوکلوپرامید
1. تهوع و استفراغ
شیمی‌درمانی و پرتو درمانی: متوکلوپرامید به‌طور گسترده‌ای برای کنترل تهوع و استفراغ ناشی از شیمی‌درمانی و پرتو درمانی استفاده می‌شود. این دارو می‌تواند با مهار گیرنده‌های دوپامین در ناحیه پس‌تهوع (CTZ) که مسئول ایجاد احساس تهوع و استفراغ است، این علائم را کاهش دهد. برای بیماران سرطانی، این اثر می‌تواند بهبود کیفیت زندگی و کاهش اختلال در فعالیت‌های روزانه را به همراه داشته باشد. مصرف منظم متوکلوپرامید قبل و بعد از جلسات شیمی‌درمانی می‌تواند به‌طور قابل توجهی بروز تهوع و استفراغ را کاهش دهد.
میگرن: متوکلوپرامید همچنین به‌عنوان یک داروی کمکی در درمان حملات میگرنی که با تهوع و استفراغ همراه هستند، استفاده می‌شود. این دارو با افزایش تخلیه معده و بهبود جذب سایر داروهای ضد میگرن، می‌تواند تسکین سریع‌تر و مؤثرتری از علائم میگرن فراهم کند. بیماران مبتلا به میگرن اغلب از ترکیب متوکلوپرامید با داروهای ضد میگرن مانند تریپتان‌ها استفاده می‌کنند.
تهوع و استفراغ پس از عمل جراحی: تهوع و استفراغ پس از عمل جراحی (PONV) یک مشکل شایع است که می‌تواند روند بهبودی بیمار را مختل کند. متوکلوپرامید به‌عنوان یک داروی پروفیلاکتیک می‌تواند در پیشگیری و کاهش شدت PONV مؤثر باشد. این دارو معمولاً به صورت تزریقی یا خوراکی قبل و بعد از جراحی به بیمار داده می‌شود تا از بروز تهوع و استفراغ جلوگیری کند.
2. گاستروپارزی
گاستروپارزی دیابتی: گاستروپارزی یک اختلال گوارشی است که در آن تخلیه معده به درستی انجام نمی‌شود، معمولاً به‌دلیل اختلال در عملکرد اعصاب کنترل‌کننده حرکات معده. این وضعیت می‌تواند باعث نفخ، تهوع، استفراغ و درد شکمی شود. در بیماران دیابتی، گاستروپارزی یکی از عوارض شایع است. متوکلوپرامید با افزایش تحرک معده و تسریع تخلیه محتویات آن، به بهبود علائم گاستروپارزی کمک می‌کند. این دارو با افزایش ترشح استیل‌کولین و تقویت انقباضات عضلات معده، تخلیه معده را بهبود می‌بخشد.
گاستروپارزی ایدیوپاتیک: برخی افراد بدون دلیل مشخصی دچار گاستروپارزی می‌شوند که به آن گاستروپارزی ایدیوپاتیک گفته می‌شود. متوکلوپرامید می‌تواند به‌طور مؤثری در کاهش علائم این نوع گاستروپارزی نیز مؤثر باشد. مصرف منظم این دارو می‌تواند به کاهش نفخ، تهوع و احساس پری معده کمک کند و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد.
3. ریفلاکس معده به مری (GERD)
ریفلاکس معده به مری (GERD) یک وضعیت شایع است که در آن اسید معده به مری باز می‌گردد و باعث سوزش سر دل و التهاب مری می‌شود. این مشکل به‌دلیل ضعف اسفنکتر تحتانی مری (LES) رخ می‌دهد که به‌طور معمول از بازگشت محتویات معده به مری جلوگیری می‌کند.
متوکلوپرامید با تقویت عملکرد LES و افزایش تحرک دستگاه گوارش، به کاهش علائم GERD کمک می‌کند. این دارو با تسریع تخلیه معده و کاهش حجم محتویات معده، فشار بر LES را کاهش داده و به جلوگیری از ریفلاکس کمک می‌کند. بیماران مبتلا به GERD معمولاً متوکلوپرامید را ۳۰ دقیقه قبل از وعده‌های غذایی و هنگام خواب مصرف می‌کنند.
4. پیشگیری از تهوع و استفراغ پس از عمل جراحی
بیماران پس از عمل جراحی، به‌ویژه عمل‌های بزرگ و طولانی، ممکن است دچار تهوع و استفراغ شوند که می‌تواند روند بهبودی و راحتی بیمار را مختل کند. متوکلوپرامید به‌عنوان یک داروی پیشگیری‌کننده، می‌تواند به‌طور مؤثری از بروز این علائم جلوگیری کند و راحتی بیمار را پس از جراحی افزایش دهد.
این دارو معمولاً به صورت تزریقی یا خوراکی قبل و بعد از جراحی به بیمار داده می‌شود تا از بروز تهوع و استفراغ جلوگیری کند. استفاده از متوکلوپرامید در ترکیب با سایر داروهای ضد تهوع می‌تواند اثربخشی بیشتری داشته باشد و خطر بروز PONV را به حداقل برساند.
کاربردهای کمتر شایع متوکلوپرامید
1. تسهیل آندوسکوپی دستگاه گوارش
متوکلوپرامید می‌تواند به‌عنوان یک داروی کمکی در تسهیل آندوسکوپی دستگاه گوارش مورد استفاده قرار گیرد. این دارو با افزایش تحرک معده و روده کوچک، می‌تواند دید بهتری برای پزشک فراهم کند و انجام آندوسکوپی را آسان‌تر سازد. همچنین، با کاهش تهوع و استفراغ در طول پروسیجر، راحتی بیمار افزایش می‌یابد.
2. کمک به تخلیه سریع‌تر محتویات معده در بیماران مبتلا به سوء هاضمه
سوء هاضمه عملکردی یک وضعیت شایع است که با احساس پری معده، نفخ، تهوع و درد شکمی همراه است. متوکلوپرامید با تسریع تخلیه معده و کاهش زمان باقی ماندن محتویات معده در دستگاه گوارش، می‌تواند به کاهش علائم سوء هاضمه کمک کند. مصرف منظم این دارو قبل از وعده‌های غذایی می‌تواند به بهبود قابل توجهی در علائم بیماران منجر شود.
3. کمک به تخلیه معده در بیماران دارای لوله تغذیه
در برخی بیماران که نیاز به تغذیه از طریق لوله دارند، تخلیه ناکافی معده می‌تواند مشکلاتی ایجاد کند. متوکلوپرامید با افزایش تحرک معده و تسریع تخلیه محتویات آن، می‌تواند به بهبود وضعیت این بیماران کمک کند. این دارو معمولاً قبل از تغذیه از طریق لوله به بیمار داده می‌شود تا از تخلیه کامل معده اطمینان حاصل شود و خطر برگشت محتویات معده به مری و ریه کاهش یابد.
مکانیسم اثر متوکلوپرامید
متوکلوپرامید به‌عنوان یک آنتاگونیست گیرنده‌های دوپامین (D2) عمل می‌کند. گیرنده‌های دوپامین در نواحی مختلفی از مغز و دستگاه گوارش وجود دارند. با مهار این گیرنده‌ها، متوکلوپرامید باعث افزایش ترشح استیل‌کولین در دستگاه گوارش می‌شود. این عمل منجر به افزایش تحرک معده و روده کوچک و تسریع تخلیه معده می‌شود.
علاوه بر این، متوکلوپرامید با اثر بر منطقه تحریک‌کننده کمورسپتور در مغز (CTZ)، باعث کاهش تهوع و استفراغ می‌شود. این منطقه در تنظیم تهوع و استفراغ نقش مهمی دارد و با مهار گیرنده‌های دوپامین در این ناحیه، متوکلوپرامید به کاهش علائم تهوع و استفراغ کمک می‌کند.
مدت زمان جذب و دفع متوکلوپرامید
جذب
متوکلوپرامید پس از مصرف خوراکی به‌خوبی جذب می‌شود. حداکثر غلظت پلاسمایی این دارو معمولاً در عرض ۱ تا ۲ ساعت پس از مصرف خوراکی به دست می‌آید. این خصوصیت باعث می‌شود که متوکلوپرامید به‌سرعت اثرات خود را نشان دهد.
توزیع
متوکلوپرامید در بدن به طور گسترده‌ای توزیع می‌شود و میزان اتصال به پروتئین‌های پلاسمایی آن حدود ۳۰ درصد است. این دارو به راحتی از سد خونی-مغزی عبور می‌کند که این ویژگی به اثرات مرکزی آن کمک می‌کند.
متابولیسم و دفع
متوکلوپرامید عمدتاً در کبد متابولیزه می‌شود. نیمه عمر حذف آن حدود ۵ تا ۶ ساعت است و از طریق کلیه‌ها دفع می‌شود. در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه، نیمه عمر این دارو ممکن است افزایش یابد، بنابراین تنظیم دوز ضروری است.
منع مصرف متوکلوپرامید
1. حساسیت به دارو
در صورت حساسیت به متوکلوپرامید یا سایر مواد مشابه، مصرف این دارو ممنوع است. واکنش‌های حساسیتی ممکن است شامل کهیر، تورم صورت، لب‌ها، زبان یا گلو و دشواری در تنفس باشد.
2. بیماری پارکینسون
به‌دلیل اثرات ضد دوپامینی، مصرف متوکلوپرامید در بیماران مبتلا به پارکینسون ممنوع است. این دارو ممکن است علائم پارکینسون را تشدید کند و باعث افزایش سفتی عضلات و کاهش کنترل حرکتی شود.
3. خونریزی و انسداد گوارشی
در موارد خونریزی، انسداد یا سوراخ شدن دستگاه گوارش، نباید از این دارو استفاده شود. متوکلوپرامید با افزایش تحرک گوارشی ممکن است وضعیت این بیماران را تشدید کند.
4. فئوکروموسیتوما
مصرف متوکلوپرامید در بیماران مبتلا به فئوکروموسیتوما (یک نوع تومور غده فوق کلیه) ممنوع است، زیرا ممکن است باعث افزایش فشار خون شدید شود که می‌تواند خطرناک باشد.
عوارض جانبی متوکلوپرامید
عوارض عصبی
- خواب‌آلودگی و سرگیجه: این عوارض به‌ویژه در اوایل درمان شایع هستند و ممکن است نیاز به تنظیم دوز داشته باشند.
- اضطراب و بی‌قراری: برخی بیماران ممکن است دچار اضطراب و بی‌قراری شوند که باید تحت نظر پزشک قرار گیرند.
- دیسکینزی تأخیری: یک عارضه نادر ولی جدی که شامل حرکات غیرارادی و ناخواسته عضلات است و معمولاً پس از مصرف طولانی‌مدت رخ می‌دهد.
عوارض گوارشی
- اسهال و یبوست: متوکلوپرامید می‌تواند باعث تغییرات در حرکات روده شود که به‌صورت اسهال یا یبوست بروز می‌کند.
- درد شکمی: در برخی موارد، بیماران ممکن است درد شکمی را تجربه کنند که معمولاً گذرا است.
عوارض هورمونی
- افزایش پرولاکتین: متوکلوپرامید می‌تواند باعث افزایش سطح پرولاکتین شود که منجر به عوارضی مانند گالاکتوره (ترشح شیر از پستان‌ها) و ژنیکوماستی (بزرگ شدن پستان‌ها در مردان) می‌شود.
عوارض قلبی
- افزایش فشار خون: در برخی موارد، متوکلوپرامید ممکن است باعث افزایش فشار خون شود که نیاز به پایش دقیق دارد.
- تغییرات الکتروکاردیوگرام (ECG): برخی بیماران ممکن است تغییراتی در ECG نشان دهند که معمولاً به‌صورت گذرا و بدون عوارض جدی است.
تداخلات دارویی متوکلوپرامید
داروهای ضدافسردگی
مصرف همزمان متوکلوپرامید با مهارکننده‌های MAO می‌تواند باعث افزایش فشار خون شدید شود. همچنین، تداخل با داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای و SSRIs ممکن است اثرات جانبی عصبی را افزایش دهد.
داروهای ضداضطراب
داروهای ضداضطراب مانند بنزودیازپین‌ها ممکن است اثرات خواب‌آور متوکلوپرامید را افزایش دهند. این تداخل می‌تواند منجر به خواب‌آلودگی بیش از حد و کاهش هوشیاری شود.
داروهای ضدپارکینسون
متوکلوپرامید می‌تواند اثرات داروهای ضدپارکینسون مانند لوودوپا را کاهش دهد. این تداخل ممکن است باعث کاهش اثرات درمانی داروهای ضدپارکینسون و تشدید علائم بیماری شود.
داروهای ضدروان‌پریشی
مصرف همزمان متوکلوپرامید با داروهای ضدروان‌پریشی می‌تواند خطر بروز عوارض جانبی عصبی مانند دیسکینزی و سندرم نورولپتیک بدخیم را افزایش دهد.
هشدارها متوکلوپرامید
مدت مصرف
مصرف طولانی‌مدت متوکلوپرامید (بیش از ۱۲ هفته) به‌دلیل خطر بروز دیسکینزی تأخیری توصیه نمی‌شود. این عارضه می‌تواند به‌صورت حرکات غیرارادی و ناخواسته عضلات بروز کند که معمولاً پس از قطع دارو نیز ادامه می‌یابد. بیماران باید از نظر بروز علائم دیسکینزی تأخیری تحت نظر باشند و در صورت مشاهده این علائم، باید فوراً با پزشک خود تماس بگیرند.
عملکرد کلیه
در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه، دوز متوکلوپرامید باید تنظیم شود. این بیماران نیاز به پایش دقیق‌تری دارند زیرا تجمع دارو می‌تواند منجر به افزایش عوارض جانبی شود. پزشکان باید عملکرد کلیه بیماران را به‌طور منظم بررسی کنند و دوز دارو را بر اساس عملکرد کلیه تنظیم نمایند.
عملکرد کبد
در موارد نارسایی کبدی، مصرف متوکلوپرامید با احتیاط صورت گیرد. تنظیم دوز و پایش منظم عملکرد کبدی می‌تواند از بروز عوارض جانبی جلوگیری کند. بیماران مبتلا به مشکلات کبدی باید به‌طور منظم تحت آزمایش‌های کبدی قرار گیرند تا عملکرد کبدی آن‌ها مورد ارزیابی قرار گیرد.
عوارض عصبی
بیماران باید از نظر بروز علائم عصبی مانند بی‌قراری، اضطراب، خواب‌آلودگی و در موارد نادر دیسکینزی تأخیری تحت نظر باشند. در صورت بروز این علائم، ممکن است نیاز به کاهش دوز یا قطع دارو باشد. پزشکان باید بیماران را از نظر بروز این عوارض جانبی به‌طور منظم بررسی کنند.
توصیه‌های دارویی متوکلوپرامید
زمان مصرف
مصرف متوکلوپرامید باید ۳۰ دقیقه قبل از غذا و هنگام خواب انجام شود تا اثرات آن به حداکثر برسد. این زمان‌بندی به دارو اجازه می‌دهد که تأثیر خود را بر روی تحرک دستگاه گوارش و کاهش تهوع به‌طور بهینه اعمال کند. بیماران باید به دقت دستورالعمل‌های پزشک را در مورد زمان مصرف دارو رعایت کنند.
مصرف الکل
بیماران باید از مصرف الکل در طول درمان با متوکلوپرامید خودداری کنند، زیرا الکل می‌تواند اثرات خواب‌آور و سرگیجه‌آور دارو را تشدید کند. مصرف الکل همچنین می‌تواند اثرات جانبی متوکلوپرامید را افزایش دهد و باعث بروز مشکلاتی مانند خواب‌آلودگی شدید، کاهش هوشیاری و افزایش خطر تصادفات شود.
رانندگی و کار با ماشین‌آلات
به‌دلیل احتمال بروز خواب‌آلودگی و سرگیجه، بیماران باید از انجام فعالیت‌هایی که نیاز به هوشیاری کامل دارند، خودداری کنند. رانندگی و کار با ماشین‌آلات سنگین می‌تواند خطرناک باشد و باید تا زمان آشنایی کامل با اثرات دارو بر بدن، از این فعالیت‌ها پرهیز شود.
پایش بیمار
بیماران به‌ویژه سالمندان باید از نظر بروز عوارض جانبی عصبی و گوارشی تحت نظر باشند. پایش منظم می‌تواند به شناسایی زودهنگام عوارض و مدیریت به‌موقع آن‌ها کمک کند. پزشکان باید بیماران را به‌طور منظم بررسی کنند و در صورت بروز هرگونه عارضه جانبی، اقدامات لازم را انجام دهند.
داروهای هم‌گروه متوکلوپرامید
دومپریدون
دومپریدون داروی دیگری با اثرات مشابه متوکلوپرامید است که عمدتاً به‌عنوان ضد تهوع و پروکینتیک استفاده می‌شود. این دارو به‌طور معمول عوارض جانبی عصبی کمتری دارد زیرا به‌سختی از سد خونی-مغزی عبور می‌کند. دومپریدون نیز در درمان گاستروپارزی و مشکلات گوارشی مشابه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سیساپرید
سیساپرید یک داروی پروکینتیک دیگر است که در درمان مشکلات گوارشی به‌کار می‌رود. با این حال، به‌دلیل عوارض قلبی و خطر بروز آریتمی‌های قلبی، مصرف آن محدود شده است و تنها در شرایط خاص و تحت نظر پزشک استفاده می‌شود. این دارو نیز می‌تواند به بهبود تحرک دستگاه گوارش کمک کند.
اسامی تجاری موجود در ایران
در ایران، متوکلوپرامید با نام‌های تجاری مختلفی در دسترس است، از جمله:
- پریمپران
- متوکلوپرامید عبیدی
- پراملن
نتیجه‌گیری
متوکلوپرامید با طیف گسترده‌ای از کاربردهای درمانی، یک ابزار ارزشمند در مدیریت مشکلات گوارشی و تهوع است. این دارو می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به‌طور قابل توجهی بهبود بخشد، اما مصرف آن نیاز به دقت و نظارت پزشک دارد تا از بروز عوارض جانبی و تداخلات دارویی جلوگیری شود.
شناخت دقیق موارد مصرف، مکانیسم اثر و ملاحظات مرتبط با متوکلوپرامید، هم برای بیماران و هم برای پزشکان از اهمیت بالایی برخوردار است. با رعایت توصیه‌های دارویی و پایش مداوم، می‌توان به نتایج درمانی مطلوبی دست یافت و از مزایای این داروی مؤثر بهره‌مند شد.
متوکلوپرامید نه‌تنها در درمان علائم گوارشی و تهوع کارآمد است، بلکه با استفاده صحیح و به‌موقع، می‌تواند تأثیر چشمگیری بر بهبود وضعیت سلامت بیماران داشته باشد.