آسیب مغزی چیست؟ چه علائمی دارد و چطور درمان می‌شود؟

آسیب مغزی (Brain Damage) یک اصطلاح عمومی برای توصیف هرگونه آسیبی است که به بافت‌های مغز وارد شود. این آسیب می‌تواند در نتیجه انواع مختلفی از حوادث رخ دهد، از جمله انواع ضربه‌های سر (Traumatic Brain Injury)، کمبود اکسیژن در مغز (Anoxic Brain Injury) ، عفونت‌های مغزی یا خونریزی‌های داخل جمجمه.

این آسیب می‌تواند تأثیرات مختلفی بر روی رفتار و عملکرد فرد داشته باشد. شدت و محل آسیب مغزی می‌تواند باعث تفاوت در نتایج درمانی شود. در برخی موارد، فرد می‌تواند بهبودی کامل یا نزدیک به کامل را تجربه کند، در حالی که در برخی موارد دیگر، فرد ممکن است با مشکلات جدی یا حتی مرگ مواجه شود.

برای ارزیابی و درمان آسیب‌های مغزی، بهتر است به یک پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید. در این مقاله، ما به بررسی علل، انواع، تشخیص و درمان آسیب‌های مغزی می‌پردازیم. این مطلب جنبه آموزشی و اطلاع رسانی دارد، در صورت مشکل به دکتر متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید.

علل آسیب مغزی

آسیب مغزی (Brain Damage) یک پدیده پاتولوژیک است که در آن بافت‌های مغزی دچار خرابی می‌شوند. عوامل مختلفی می‌توانند منجر به این خرابی شوند، از جمله:

• ژنتیک: اگر ژن‌های وراثتی که از والدین به فرزندان منتقل می‌شوند نقص داشته باشند، ممکن است باعث بروز اختلالات ژنتیکی شوند که از تکامل نرمال مغز مانع می‌شوند. این اختلالات می‌توانند از زمان تولد یا حتی قبل از آن آشکار شوند.
• تروما: آسیب مغزی ناشی از ضربه زمانی رخ می‌دهد که یک شیء خارجی یا حرکت ناگهانی سر باعث آسیب به ساختارهای مغزی شود. این آسیب می‌تواند موجب خونریزی، ورم، آسیب عصبی یا مرگ بافت‌های مغزی شود.
• کاهش جریان خون: اگر خون به دلیل انسداد یا کاهش فشار در رگ‌های مغزی جریان نداشته باشد، مغز از اکسیژن کافی برای ادامه فعالیت خود محروم می‌شود. این کمبود اکسیژن می‌تواند باعث آسیب ایسکمیک مغزی شود که در آن سلول‌های مغزی نابود می‌شوند. این آسیب معمولا بعد از ۴ دقیقه از قطع جریان خون شروع می‌شود.
• تومورها: تومورهای مغزی انبوهی از سلول‌های بی‌نظم هستند که در مغز رشد می‌کنند و فضای مغز را اشغال می‌کنند. این تومورها می‌توانند با فشار دادن به بافت‌های مغزی، عملکرد مغز را مختل کنند. همچنین، این تومورها با مصرف بیش از حد اکسیژن، سبب ایجاد کمبود اکسیژن و مرگ سلول‌های مغزی می‌شوند.

انواع آسیب مغزی

دو دسته از آسیب‌های مغزی را می‌توان به صورت اجمالی شناخت:

آسیب مغزی ناشی از ضربه  (TBI): آسیب مغزی ناشی از ضربه (Traumatic brain injury) معمولاً از یک عامل خارجی مثل ضربه به سر ناشی می‌شود و باعث می‌شود مغز درون جمجمه حرکت کند یا جمجمه صدمه ببیند که در نتیجه مغز نیز آسیب می‌بیند. همه انواع آسیب مغزی ناشی از ضربه از صدمه به سر نشات می‌گیرند، اما صدمه به سر همیشه منجر به آسیب مغزی نمی‌شود. عوامل ایجاد کننده آسیب مغزی ناشی از ضربه عبارتند از:

• ضربه به سر
• حوادث رانندگی
• صدمات ورزشی
• سقوط یا حادثه
• خشونت جسمی

آسیب مغزی ایجاد شده (ABI) : آسیب مغزی ایجاد شده (Acquired brain injury) معمولاً در سطح سلول‌های مغزی اتفاق می‌افتد. این آسیب، اغلب با فشار بر روی بافت‌های مغز، مانند آنچه در فشار ناشی از تومور دیده می‌شود همراه است. همچنین ممکن است از بیماری‌های عصبی مثل مولتیپل اسکلروزیس (MS) ناشی شود. عوامل ایجاد کننده آسیب مغزی ایجاد شده عبارتند از:

• مسمومیت یا قرار گرفتن در معرض مواد سمی
• عفونت
• سکته
• حمله قلبی
• تومورها
• آنوریسم
• بیماری‌های عصبی (مثل آسیب مغز در افسردگی)
• الکل (آسیب مغزی الکل)
• سوء استفاده از مواد مخدر (آسیب مغزی اعتیاد)
• نزدیک به غرق شدن یا سایر اپیزودهای بدون اکسیژن
• سایر اختلالات مانند بیماری پارکینسون، ام اس و بیماری آلزایمر

هر دو آسیب مغزی ناشی از ضربه و آسیب مغزی ایجاد شده، پس از تولد رخ می‌دهند. هیچ کدام پویا نیستند و گاهی اوقات این دو اصطلاح به جای هم بکار می‌روند.

آسیب مغزی مادرزادی (ABI): به غیر از این دو دسته، نوع سومی از آسیب مغزی وجود دارد که از ژنتیک یا ترومای زمان تولد نشات می‌گیرد که آسیب مغزی مادرزادی (congenital brain injury) نام دارد. با توجه به اهمیت این مسئله و تفاوت‌هایی که با دو دسته قبلی دارد، ما در پایان مقاله به صورت جداگانه به آن خواهیم پرداخت.

بیشتر آسیب‌های مغزی منجر به آسیب مغزی محلی (کانونی) می‌شوند، مانند آسیبی که با ورود گلوله به مغز ایجاد می‌شود. این اصطلاح معمولا به این معنی است که آسیب به یک منطقه کوچک و مشخص می‌شود و احتمال ترمیم آسیب مغزی بیشتر است. آسیب‌هایی که بدون شکستگی یا سوراخ‌شدگی جمجمه رخ می‌دهند، آسیب‌های مغزی بسته (Closed head injuries) گفته می‌شوند.

در برابر نوع محلی، این مشکلات باعث آسیب پراکنده مغزی می‌شوند یا به چندین ناحیه مغز آسیب می‌زنند، مثلا نواحی مربوط به گفتار و زبان ممکن است تحت تاثیر قرار بگیرند. شدت آسیب مغزی می‌تواند در انواع مختلف آسیب مغزی، متفاوت باشد. آسیب مغزی سبک معمولا موقتی است و علائمی مانند سردرد، گیجی، مشکلات حافظه و تهوع را ایجاد می‌کند.

در یک آسیب مغزی میانه، علائم می‌توانند بیشتر و واضح‌تر باشند. در هر دو حالت، اکثر بیماران به خوبی بهبود می‌یابند. اما یک آسیب مغزی سنگین، ممکن است فرد را برای همیشه معلول کند. همچنین اگر آسیب مغزیِ جدی اتفاق بیفتد، ممکن است فرد برای همیشه در کما یا حالت گیاهی بماند و یا بمیرد. ام اس، نوعی آسیب مغزی است که باعث تغییر زندگی و مشکلات معلولیت‌زا می‌شود. در این بیماری، آسیب اعصاب مغزی به صورت دایمی رخ می‌دهد.

افرادی که در معرض خطر هستند

به خاطر رفتارهای خطرناک، مردان بین ۱۵ تا ۲۴ سال بیشتر از بقیه آسیب می‌بینند. آسیب مغزی در کودکان کوچک و افراد پیر نیز زیاد است. به طور کلی افرادی که بیشتر در خطر آسیب مغزی هستند شامل:

• کودکان، به ویژه از زمان تولد تا ۴ سالگی
• بزرگسالان جوان، به ویژه افراد بین ۱۵ تا ۲۴ سال
• بزرگسالان ۶۰ سال و بیشتر
• مردان در هر سنی

علائم آسیب مغزی

آسیب مغزی می‌تواند علائم متنوعی را در افراد ایجاد کند. این علائم را می‌توان به چهار گروه اصلی تقسیم کرد: شناختی، ادراکی، فیزیکی و رفتاری/عاطفی. علائم شناختی آسیب مغزی شامل:

• مشکل در پردازش اطلاعات
• مشکل در ارائه افکار
• مشکل در فهم دیگران
• دامنه توجه کوتاه
• ناتوانی در فهم مفاهیم انتزاعی
• اختلال در تصمیم گیری
• فراموشی

علائم ادراکی آسیب مغزی شامل:

• تغییر در بینایی، شنوایی یا حس لامسه
• نداشتن جهت‌گیری فضایی
• ناتوانی در فهم زمان
• اختلالات بویایی و چشایی
• مشکلات مربوط به تعادل
• افزایش حساسیت به درد

علائم فیزیکی آسیب مغزی شامل:

• سردردهای مداوم
• خستگی ذهنی شدید
• خستگی شدید فیزیکی
• فلج
• لرزش
• تشنج
• حساسیت به نور
• اختلالات خواب
• لکنت زبان
• از دست دادن هوشیاری

علائم رفتاری/عاطفی آسیب مغزی شامل:

• تحریک‌پذیری و بی‌حوصلگی
• کاهش تحمل استرس
• سستی
• احساسات یا واکنش‌های خنثی یا تشدید شده
• انکار ناتوانی
• افزایش پرخاشگری

علائم آسیب مغزی در کودکان و نوزادان

کودکان نوزاد و کوچک که دچار آسیب‌های مغزی شده‌اند ممکن است نتوانند سردرد، مشکلات حسی، گیجی و علائم دیگر را ابراز کنند. در کودکی که آسیب مغزی تروماتیک دیده است، ممکن است علائم زیر را داشته باشد:

• تغییر در عادات خوردن یا شیر خوردن
• تحریک‌پذیری غیرطبیعی یا زودرنجی
• گریه مداوم بدون آرامش
• تغییر در توانایی توجه
• تغییر در عادات خواب
• تشنج
• خلق و خوی غمگین یا افسرده
• خواب آلودگی
• از دست دادن علاقه به اسباب‌بازی‌ها یا فعالیت‌های مورد علاقه

آسیب مادرزادی مغز (Congenital brain injury)

نقایص مادرزادی مغز، اختلالاتی در مغز هستند که از زمان تولد وجود دارند. این اختلالات می‌توانند از انواع مختلفی باشند که شدت آن‌ها متفاوت است. مغز در ماه اول پس از لقاح شروع به شکل‌گیری می‌کند و در طول بارداری به شکل‌گیری و رشد ادامه می‌دهد. هنگامی که این فرآیند ناهماهنگ یا قطع شود، می‌تواند باعث نقص ساختاری در مغز و جمجمه شود. حتی اگر فقط رشد جمجمه ناهماهنگ شود، عملکرد طبیعی مغز هم احتمالا تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

علائم آسیب مادرزادی مغز چیست؟

علائم آسیب مادرزادی مغز می‌تواند متفاوت باشد. هر نقص دارای مجموعه خاصی از علائم و نشانه‌ها است. برخی از این علائم ممکن است تا زمانی که تاخیر رشد کودک را مشاهده کنید پنهان بمانند. حتی برخی از نقایص مادرزادی مغز تا بزرگسالی علائمی ندارند و عجیب‌تر این‌که بعضی از انواع آنها هرگز علائمی ندارند. کودکانی که با نقایص مادرزادی مغز به دنیا می‌آیند ممکن است با مشکلات زیر مواجه باشند:

• اختلالات قلبی و عروقی
• نقایص گوارشی
• شکاف لب و کام
• تشنج
• سر درد
• ضعف عضلانی
• کاهش بینایی
• مشکلات مثانه و روده

انواع آسیب‌های مادرزادی مغز

بعضی از آسیب‌های مادرزادی مغز، ناشی از نقص لوله عصبی هستند. لوله عصبی معمولا بین هفته سوم و چهارم پس از لقاح بسته می‌شود و قسمت بالای آن به مغز و قسمت پایین به نخاع تبدیل می‌شود. اگر لوله به درستی بسته نشود، بافت درون لوله نمی‌تواند به درستی رشد کند. نقایص لوله عصبی شامل موارد زیر هستند:

• آنسفالی (Anencephaly) : انتهای بالایی لوله عصبی بسته نمی‌شود و در نتیجه بخش عمده‌ای از جمجمه و مغز شکل نمی‌گیرد. این به این معنی است که بافت مغز در معرض دید قرار می‌گیرد.
• انسفالوسل (Encephalocele) : بخشی از مغز از طریق سوراخ در جمجمه بیرون می‌زند. برآمدگی اغلب در امتداد خط وسط جلو به عقب، در پشت جمجمه قرار دارد.
• Arnold-Chiari یا Chiari II : بخشی از مخچه، ناحیه‌ای از مغز که بر کنترل حرکتی تأثیر می‌گذارد، به سمت پایین و ستون فقرات فوقانی منتقل می‌شود. این باعث می‌شود که مغز یا نخاع فشرده شوند.

انواع دیگر آسیب‌های مغزی مادرزادی شامل موارد زیر است:

• هیدروسفالی (Hydrocephalus): تجمع بیش از حد مایع مغزی نخاعی (CSF) ناشی از اختلال در گردش خون و CSF است. هنگامی که مایع اضافی وجود داشته باشد، می‌تواند فشار زیادی بر مغز وارد کند. این حالت هیدروسفالی نامیده می‌شود.
• سندرم دندی واکر (Dandy-Walker syndrome) : این سندرم شامل عدم رشد یا رشد معیوب بخش مرکزی مخچه است.
• هولوپروسسفالی (Holoprosencephaly) : مغز به دو نیمه یا نیمکره تقسیم نمی‌شود.
• مگالنسفالی (Megalencephaly) : این وضعیت باعث می‌شود که مغز فرد به طور غیر طبیعی بزرگ یا سنگین شود.
• میکروسفالی (Microcephaly) : زمانی اتفاق می‌افتد که مغز به اندازه کامل رشد نمی‌کند. ویروس زیکا می‌تواند باعث میکروسفالی شود.

چه چیزی باعث آسیب مادرزادی مغز می‌شود؟

مغز جنین ممکن است به دلایل مختلفی در حین رشد مشکل داشته باشد. این مشکلات می‌توانند به عوامل ژنتیکی یا محیطی برمی‌گردند. برخی از عواملی که می‌توانند نقص مغزی ایجاد کنند عبارتند از:

• خرابی‌های ژنی
• بیماری
• مصرف مواد توسط مادر
• صدمات دیگر به جنین

گاهی اوقات نقص مغزی به خاطر وجود کروموزوم اضافی در سلول‌های جنین است. این حالت را تریزومی می‌گویند. در شرایط طبیعی هر کروموزوم دو بخش دارد، اما اگر به خاطر اشتباهات در تقسیم سلولی، سه بخش داشته باشد، می‌تواند باعث آسیب مغزی و نشانه‌های دیگر شود.

دو نوع از نقص مغزی که با تریزومی کروموزوم ۹ همراه هستند سندرم Dandy-Walker و نقص Chiari II هستند. تریزومی کروموزوم ۱۳ می‌تواند منجر به هولوپروسفالی و میکروسفالی شود. تریزومی کروموزوم های ۱۳ و ۱۸ می‌تواند نقص لوله عصبی را نیز به همراه داشته باشد.

آیا راهی برای پیشگیری از آسیب مادرزادی مغز وجود دارد؟

برای جلوگیری از نقص مغزی در نوزادان، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (Centers for Disease Control and Prevention) به زنان باردار یا کسانی که می‌خواهند باردار شوند، توصیه‌های زیر را می‌دهد:

1.هر روز ۴۰۰ میکروگرم اسید فولیک بخورند. حداقل یک ماه قبل از بارداری با مصرف این مکمل شروع کنند. این اقدام می‌تواند خطر نقص لوله عصبی را کم کند.

2.هیچ وقت الکل ننوشند.

3.سیگار را قبل از بارداری یا در ابتدای بارداری ترک کنند.

4.قند خون خود را قبل و در دوران بارداری نظارت کنند، مخصوصاً اگر دیابتی هستند.

5.قبل از استفاده از هر نوع دارو یا گیاه در زمان بارداری، با دکتر خود مشورت کنند تا از ایمنی آنها مطمئن شوند.

بهبودی از آسیب مغزی

نقص مغزی ممکن است در مکان‌ها و شدت‌های مختلفی رخ دهد و اثرات متفاوتی بر روی افراد داشته باشد. این اثرات ممکن است گذرا یا دایمی باشند و ممکن است محدودیت‌های کم یا زیادی را ایجاد کنند. همچنین ممکن است افراد در طول زمان تغییراتی را در مشکلات خود ببینند.

در بلندمدت، اکثر افرادی که ABI دارند، تغییراتی در یادگیری، تفکر و رفتار خود مشاهده می‌کنند، در حالی که فقط ۲۵ درصد از افرادی که ABI شدید دارند، ناتوانی‌های بدنی پایدار را تحمل می‌کنند. شناخت این تغییرات در یادگیری، تفکر و رفتار برای دیگران دشوار است. افرادی که درکی از مشکلات ناشی از آسیب مغزی اکتسابی ندارند، ممکن است فرد را سست یا بدخلق بدانند.

هر تغییری، خفیف یا شدید، نیازمند یک دوره تطبیق، هم جسمانی و هم روانی است. تطبیق با این تغییرات، نه تنها برای فردی که آسیب مغزی دیده است بلکه برای خانواده، دوستان و مراقبانی که از او مراقبت می‌کنند، ضروری است.

آسیب های مغزی چگونه درمان می‌شوند؟

فردی که آسیب مغزی می‌بیند، باید سریعاً توسط بهترین دکتر متخصص جراح مغز و اعصاب مورد مراقبت قرار بگیرد.

آسیب مغزی که به نظر خفیف می‌رسد، ممکن است همانند آسیب‌هایی که شدید به نظر می‌آیند، خطرناک باشد. میزان و مکان آسیب، عامل مهمی در موفقیت درمان است. آسیب مغزی همیشه نشانه ناتوانی یا نقص دائمی نیست. ولی برای کنترل یا کاهش آسیب، تشخیص و درمان درست ضروری است.

برای تعیین میزان و پیامدهای آسیب مغزی، معاینه جسمانی، آزمایش و تصویربرداری‌های پزشکی مثل اشعه ایکس یا سی‌تی اسکن و ارزیابی عصبی روانشناختی مثل چک کردن رفلکس‌ها انجام می‌شود. پزشکان بیمار را ثابت می‌کنند تا از آسیب بیشتر جلوگیری کنند و مطمئن شوند که خون و اکسیژن به خوبی به مغز می‌رسد و فشار خون تنظیم می‌شود.

نزدیک به نیمی از بیمارانی که آسیب شدید دیده‌اند، نیاز به عمل جراحی برای تعمیر رگ خونی شکسته یا کم کردن فشار روی مغز دارند.

اگر بیمار آسیب شدید دیده باشد، ممکن است برای بهبودی در طول زمان، توانبخشی لازم باشد که ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• فیزیوتراپی
• کار درمانی
• گفتار درمانی
• حمایت روانی

درمان آسیب‌های مغری مادرزادی

نوع و شدت بیماری تعیین کننده درمان است. درمان‌های زیادی برای کنترل علائم وجود دارند. مثلاً، داروهای ضد تشنج می‌توانند تشنج‌ها را کم کنند. بعضی از بیماری‌ها با جراحی قابل درمان هستند. جراحیِ رفع فشار، می‌تواند فضای بیشتری برای مغز و مایع مغزی نخاعی فراهم کند. جراحی برای تعمیر جمجمه‌های ناقص می‌تواند مغز را برای رشد طبیعی آماده کند. شنت‌ها را می‌توان برای خالی کردن مایع مغزی نخاعی که به خاطر هیدروسفالی انباشته می‌شود استفاده کرد.

سوالات و جواب های رایج آسیب مغزی

• چه تفاوتی بین سکته مغزی و ضربه مغزی است؟ سکته زمانی رخ می‌دهد که به دلیل پاره شدن یا بسته شدن (مثل لخته) رگ خونی مغز، هوشیاری، حس و حرکت ارادی از دست برود و بافت مغز آسیب دائمی ببیند. ضربه مغزی می‌تواند عامل خطری برای سکته مغزی ایسکمیک (که خون به مغز نمی‌رسد) و هموراژیک (که خون در مغز ریخته می‌شود) باشد. به این معنی که ضربه مغزی می‌تواند باعث سکته شود. ولی نه هر آسیب مغزی سکته است و نه هر سکته از آسیب مغزی ناشی می‌شود.
• آسیب مغزی با منشا تشنج چگونه رخ می‌دهد؟ این آسیب مغزی از نوع اکتسابی است. تشنج‌های بیشتر آسیبی به مغز وارد نمی‌کنند. اما تشنجی که طولانی و قابل کنترل نباشد می‌تواند مغز را آسیب بزند. به همین خاطر، هر تشنجی که بیش از ۵ دقیقه ادامه داشته باشد یک اورژانس پزشکی است. مطالعات نشان داده‌اند که گروهی از سلول‌های مغزی ممکن است بعد از تشنج‌های کوتاه تکراری یا تنها بمیرند. سیگنال‌های مولکولی درون سلول‌های عصبی باعث مرگ آنها می‌شود.
• چرا در افسردگی آسیب مغزی ایجاد می شود؟ افرادی که افسردگی دارند، ممکن است برخی از قسمت‌های مغزشان کوچک شوند. این قسمت‌ها کمتر ماده خاکستری دارند. ماده خاکستری، بافتی است که شامل سلول‌های زیادی از مغز است. افرادی که افسردگی شدید یا مداوم دارند، ممکن است بیشتر ماده خاکستری را از دست بدهند.

سخن آخر

آسیب مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که بافت و سلول‌های مغز آسیب ببینند. این آسیب ممکن است از بدو تولد باشد، به خاطر ضربه رخ دهد و یا به دلیل عوامل اکتسابی مثل سکته، مسمومیت و خفگی باشد. نوع آسیب، مکان و شدت آن، علائم مختلفی را ایجاد می‌کنند و ممکن است حافظه، حرکت و گفتار فرد را تاثیر بزنند. آسیب مغزی اگر خفیف باشد ممکن است به مرور زمان خوب شود و هیچ اثری نگذارد.

اما در موارد شدید، ممکن است فرد ناتوان بماند و حتی به حالت گیاهی برود و بمیرد. درمان‌های مختلفی برای آسیب مغزی وجود دارند. گاهی اوقات جراحی برای تعمیر جمجمه، برداشتن لخته خون و کم کردن فشار روی مغز لازم است. گاهی اوقات شانت برای خالی کردن مایع مغزی نخاعی مفید است و همچنین توانبخشی مثل گفتاردرمانی و کاردرمانی می‌تواند به بازیابی توان مغزی کمک کند.