آیا ممکن است به عصب دندان هنگام ترمیم آسیب برسد؟
امکان آسیب به عصب دندان (پالپ) در حین ترمیم و روش‌های پیشگیری
در حین انجام ترمیم‌های دندانی، همواره احتمال آسیب به پالپ (عصب) دندان وجود دارد. این آسیب می‌تواند از تحریک خفیف و قابل بازگشت تا نکروز کامل بافت پالپ متفاوت باشد. شدت و نوع این آسیب به چندین عامل کلیدی بستگی دارد که شناخت آن‌ها برای دندانپزشکان و بیماران ضروری است.
در ادامه، به بررسی دقیق این عوامل و راهکارهای مؤثر برای کاهش خطرات احتمالی می‌پردازیم تا از سلامت و حیات طولانی‌مدت دندان محافظت شود. با رعایت اصول صحیح و تکنیک‌های استاندارد، می‌توان ریسک آسیب به عصب دندان را به حداقل رساند.
قیمت ترمیم دندان در تهران (جدول هزینه)
عوامل اصلی آسیب به پالپ دندان (عصب) حین ترمیم
برخی از مهم‌ترین عواملی که می‌توانند منجر به آسیب به پالپ دندان شوند عبارتند از:
عمق حفره و ضخامت عاج باقیمانده
یکی از حیاتی‌ترین عوامل، عمق حفره‌ای است که ترمیم در آن انجام می‌شود. هرچه ترمیم در حفره‌های عمیق‌تری صورت گیرد، ضخامت عاج باقیمانده بین ترمیم و پالپ کمتر می‌شود. این کاهش ضخامت باعث می‌شود:
- انتقال حرارت از مواد ترمیمی یا فرز به پالپ افزایش یابد.
- تحریکات مکانیکی به طور مستقیم‌تر به پالپ منتقل شود.
این رابطه مستقیم به دلیل ساختار میکروسکوپی عاج است. عاج از هزاران توبول (لوله‌های میکروسکوپی) تشکیل شده که از سطح پالپ به سمت خارج دندان امتداد دارند و حاوی مایع هستند. در حفره‌های عمیق، این توبول‌ها گسترده‌تر و تعدادشان بیشتر است، بنابراین ارتباط مستقیم‌تری با پالپ برقرار می‌کنند. نازک شدن لایه عاج باعث می‌شود هرگونه تحریک حرارتی، مکانیکی یا شیمیایی به سرعت از طریق این توبول‌ها به پالپ منتقل شده و باعث حرکت مایع داخل توبول‌ها شود، که این حرکت (تئوری هیدرودینامیک) عامل اصلی درد و التهاب پالپ است.
مطالعه موردی: در یک مطالعه روی ۲۱۲ دندان که با رزین کامپوزیت ترمیم شده بودند، ۵ مورد نکروز پالپ و ۴ مورد التهاب غیرقابل‌بازگشت (پالپیت) تنها در حفره‌هایی با عمق بیش از ۳٫۶ میلیمتر مشاهده شد. این آمار نشان‌دهنده اهمیت حفظ ضخامت عاج باقیمانده و لزوم احتیاط بیشتر در ترمیم‌های عمیق است.
تحریک حرارتی و التهاب پالپ دندان
هنگام تراش دندان یا پولیش کردن ترمیم، حرارت تولیدشده توسط ابزارهایی مانند توربین یا فرز می‌تواند به پالپ دندان منتقل شود. اگر در حین تراش‌های عمیق از آب‌پاش سردکننده استفاده نشود:
- دمای درون پالپ ممکن است به بیش از ۵٫۵°C افزایش یابد.
- این افزایش دما منجر به تغییرات برگشت‌ناپذیر در بافت پالپ و در نهایت، نکروز (مرگ) آن می‌شود.
پالپ دندان یک بافت ظریف با خون‌رسانی محدود است. افزایش ناگهانی دما باعث اتساع عروق خونی (Vasodilation) و افزایش فشار داخل پالپ می‌شود. این افزایش فشار می‌تواند به بسته شدن عروق و کاهش خون‌رسانی منجر شود، که در نهایت به مرگ سلول‌های پالپ (نکروز) می‌انجامد.
راه‌حل: استفاده مداوم از آب‌پاش سردکننده و محدود کردن زمان تماس فرز با سطح دندان (کمتر از ۲۰ ثانیه) از انتقال حرارت اضافی جلوگیری می‌کند. آب نه تنها حرارت را از بین می‌برد، بلکه به عنوان یک روان‌کننده عمل کرده و از ایجاد اصطکاک زیاد جلوگیری می‌کند.
تحریکات شیمیایی مواد ترمیمی و آسیب به عصب
برخی مواد ترمیمی و عوامل شیمیایی می‌توانند به پالپ آسیب برسانند.
- منومرهای آزاد: منومرهای آزاد نشده از کامپوزیت‌ها (مانند Bis-GMA) می‌توانند سمی باشند و باعث التهاب پالپ شوند. این منومرها می‌توانند از طریق توبول‌های عاج به پالپ نفوذ کرده و واکنش‌های التهابی ایجاد کنند. ترکیباتی مانند HEMA (هیدروکسی اتیل متاکریلات) که در برخی چسب‌های دندانی وجود دارد، نیز پتانسیل ایجاد سمیت برای سلول‌های پالپ را دارد.
- مواد زیرین: انتشار یون‌های هیدروکسید کلسیم از پایه‌های زیرین یا موادی مانند MTA (که برای ترمیم پالپ استفاده می‌شوند) ممکن است به روند ترمیم کمک کند، اما این ترکیبات نیز می‌توانند باعث واکنش‌های التهابی شوند. این مواد با pH بالا، در ابتدا یک واکنش التهابی ایجاد می‌کنند که با تشکیل یک سد دفاعی از بافت سخت (Dentin Bridge) به تدریج کاهش می‌یابد.
جمع‌شدگی پلیمری و نفوذ باکتریایی
رزین‌های کامپوزیت در فرآیند پلیمریزاسیون تا ۲-۵٪ منقبض می‌شوند. این انقباض می‌تواند باعث ایجاد یک فضای کوچک بین ترمیم و عاج دندان شود. این پدیده که شکاف حاشیه‌ای نامیده می‌شود، به عوامل متعددی از جمله C-factor (Configuration Factor) بستگی دارد که نسبت سطوح باند شده به سطوح آزاد ترمیم را نشان می‌دهد. هرچه C-factor بالاتر باشد (مانند حفره‌های کلاس یک)، تنش ناشی از انقباض بیشتر بوده و احتمال ایجاد شکاف حاشیه‌ای افزایش می‌یابد.
- این فضا شرایط ایده‌آلی را برای نفوذ باکتری‌ها فراهم می‌کند.
- ورود محصولات باکتریایی به توبول‌های عاج باعث ایجاد التهاب و پالپیت می‌شود.
نفوذ باکتری‌ها (Microleakage) اصلی‌ترین عامل شکست ترمیم‌ها و بروز پالپیت مزمن است. باکتری‌ها و سموم آن‌ها به راحتی از طریق این شکاف‌ها به پالپ می‌رسند و منجر به پاسخ التهابی می‌شوند. این التهاب به مرور زمان می‌تواند به پالپیت غیرقابل بازگشت و در نهایت نکروز کامل پالپ منجر شود.
حرارت ناشی از پلیمریزاسیون
پلیمریزاسیون کامپوزیت با استفاده از نور نیز حرارت تولید می‌کند. این حرارت به ویژه در حفره‌های عمیق می‌تواند برای پالپ خطرناک باشد. هرچند این افزایش دما معمولاً خفیف‌تر از حرارت تولید شده توسط فرز است، اما در صورت عدم کنترل می‌تواند به پالپ آسیب برساند.
- برای پیشگیری از افزایش دمای پالپ، توصیه می‌شود از لایه‌های عایق مانند شیشه-آیونومر به ضخامت ۱-۲ میلیمتر در حفره‌های عمیق استفاده شود. شیشه-آیونومر نه تنها به عنوان یک عایق حرارتی عمل می‌کند، بلکه با آزاد کردن فلوراید، به جلوگیری از پوسیدگی ثانویه نیز کمک می‌کند. همچنین، استفاده از روش‌های لایه‌گذاری (Incremental Technique) در ترمیم‌های کامپوزیتی، به جای قرار دادن تمام ماده در یک مرحله، به کاهش تنش انقباض و حرارت ناشی از پلیمریزاسیون کمک شایانی می‌کند.
راهکارهای کلیدی پیشگیری از آسیب به پالپ دندان
برای به حداقل رساندن خطر آسیب به پالپ، رعایت اصول زیر ضروری است:
- حفظ ضخامت عاج: همیشه سعی شود حداقل ۱ میلیمتر ضخامت عاج باقی بماند. استفاده از روش‌های برداشت پوسیدگی انتخابی (Selective Caries Removal) به جای برداشت کامل بافت پوسیده در نزدیکی پالپ، می‌تواند به حفظ این ضخامت کمک کند.
- استفاده از آب‌پاش: در حین تراش دندان، به صورت مداوم از آب‌پاش سردکننده استفاده شود تا حرارت تولید شده به طور کامل خنثی گردد.
- تکنیک تراش صحیح: زمان تماس فرز با سطح دندان به کمتر از ۲۰ ثانیه محدود شود و بین تماس‌ها استراحت داده شود تا دندان فرصت سرد شدن پیدا کند.
- استفاده از لایه پایه: در ترمیم‌های عمیق، از لایه‌های پایه مانند شیشه-آیونومر یا هیدروکسید کلسیم استفاده گردد. این مواد به عنوان سد حرارتی و شیمیایی عمل کرده و از تحریک پالپ جلوگیری می‌کنند.
- تکنیک‌های محافظه‌کارانه: اجرای تکنیک‌های کمّاش (Minimally Invasive) و انتخاب مواد ترمیمی با انقباض و سمیت کمتر. همچنین، تکنیک‌های پالپ کپینگ غیرمستقیم (Indirect Pulp Capping) که در آن لایه‌ای نازک از بافت پوسیده در نزدیکی پالپ باقی می‌ماند تا به بهبود پالپ کمک کند، نیز بسیار مؤثر است.
نکات نهایی برای حفظ سلامت پالپ دندان
ترمیم دندان، یک درمان ضروری و ایمن است که می‌تواند عملکرد و زیبایی دندان را بازگرداند. با این حال، در صورت عدم رعایت دقیق اصول بیحسی، کنترل حرارت، حفظ ضخامت عاج باقیمانده و استفاده از تکنیک‌های صحیح، امکان تحریک، التهاب یا حتی نکروز پالپ وجود دارد. به کارگیری اصول محافظه‌کارانه و استفاده از لایه‌های واسط مناسب برای کاهش این خطرات ضروری است. برای حفظ سلامت دندان‌های خود، همیشه از یک دندانپزشک مجرب و متخصص کمک بگیرید و در مورد روش‌های ترمیمی و مواد مورد استفاده با او مشورت کنید.
لیست پزشکان مرتبط:
رها رادفردکترا دندانپزشک | تهران- مریم اخیانیدکترای دندانپزشک | تهران
- محمدرضا زارعدکترا دندانپزشک | تهران
- بهروز مشهدی رحیمیدکترا دندانپزشک | تهران
- حمید آهنگریدکترا دندانپزشک | تهران
- محمدمهدی حائری اسدیدکترا دندانپزشک | تهران
- مهدی کریمیجراح و دکترای دندانپزشک زیبایی - ایمپلنت - فلوشیپ زیبایی از دانشگاه Genova ایتالیا- فلوشیپ تخصصی ایمپلنت از ICOI آمریکا - فلوشیپ لیزر از دانشگاه Aachen آلمان | تهران
- آزاده خلجیاندکترای دندانپزشک | تهران
- سمیرا فرنیاجراح و متخصص دندانپزشک | تهران
- ایمان رشندکترای دندانپزشک | تهران
